Декабрьни 17-чил’ мизяршиква маIшкьулехьена доюкана ааIлим ЫIсаев Небий ГьаIджийна дих раIгьматыххъа аркIын. Манкъвее цIаIхни мизени таарыхе кIоран из гьассыр. АаIлимыква Гьарун Ибрагьимовыка саджигее кириллицайл’ манкъвее цIаIхни адабий мизесын алфавит къурмишау, алифбан китаб одкIун ва текда 3 сыныфысын цIаIхни мизен китаб, пособия «ЦIаIхни-русни мизелин суIъбатчий» одкIун. АIхреени сенбышее мана лугъатыле ооъарний ишлемишехьи. ЦIаIхбышди (йихъбышди) таарыхе мана мизес диб гиххьыйнбышда са хьинне ахвас. Гьайни дюнйейл’ манкъвее 82 сен ыIмырын гьаъы.
Агар шахъаб аIкIеликан, ацIаал’нан, миллетис джан гьелен инсанар девхьайнбыхьий, къийна мумкум вобна, миллет хьинне йихъбы девхьес. Ед’на миз сагъба летти, миллетыд сагъда ихьес.
ДжаIмаъатни къайгъве авхъуйни инсанаршини гьаIкIей одкIуний, манбыше къаджейн ишбы гьагуй ва манбышин до югвалис агъмишауй йишин бордж водон. Манбышди джаргей сайир калеллий Небий маIъаллим ыхьа. Небий ЫIсаев Калел’ни хивей 1937 сен мартни вуза едике ыхьа. Манкъуни деккин до Къара ГьаIджий ыхьа. Мана ЫIсаеваршини тохуменчена ыхьа. Ушахийвалла Небий маъаIллимна , авхуйни тай-тушершина хьинне абкIын. Мана гейб мыссына, мыкIана, дагъамна вахт вухьа.
Манкъвее дагъайдын мактаб Калел’ таамау, Мишлешехъа мактабейхъа хъаIдхъаIс аркIын. Хьебыдле сенна интернате аху. Мааъад йигIыдъэсын сыныф таамау, Рутулни йыIкьнекни мактабеехъа хъаIдхъаIс аркIын. 1954 сен Рутулын йыIкьнекин мактаб чIаIвау. Манче йаIххъыляуна Калел’ни мактабейхъа маIъаллимна ишлемишхьес.Калел’ни мактабе пениейн, трудын, физкультурайн дарсбы ушахаршис гьуво. Манче арына заочныда Дагъыстанни педагъожи институтни филологиейни факультетейхъа хъаIдхъас. Мани сен иккечIес даIхына, конкурсыке илгъедечIу. Махъа алидни сыныфбышей ишлемишебахьен маIъаллимар манке кьабыляаъа вухьа. Мани сен хивейъар джулералхъа интягьаIмбышис гьазирхьа. КьоIдъэсди сен интягьаIмбы хъыву, очныра Дагъыстанни педагъожи институтни филологиейни факультетейхъа кьабляу. Мани сен институт Дагъыстанни девлет университетылхъа сакIалау. Хьодле сенна мааъад хъаIдхъы. МаIъаллимарше манкъус гейд югун ацIаал’ гьувщ.
1961 сен университет таам гьау, къаховуйка оIтирауна ишлемишхьес Рутулни районейхъа. Районенче йаIххъыля-уна ДжинаIгъни мактабейхъа урусни мизен ва урусни адабиятын дарсыбы гьелес. 8 сенна ДжинаIгъни 7-ле сыныфнани мактабей гьам директорна, гьамыр урусни мизен ва адабиятын дарсыбы гьуво. Манке Небий маъаIллимын ыIлимылхъан гьавас ачмишхьа. 1969 сен гьаркIынна МаскIавхъа аспирантурейхъъа иккечIес. Мааъад интягьаIмбы хъуво, СССР-ни ыIлимбышди Академиейни мизаршике ацIаал’ аляатIани институтейхъа кьабляу. Хьебыдле сенна очныда мааъад хъаIдхъы
Н. ЫIсаевна ыIлим регьбер, цIерра доюкана ааIлим Е.А.Бокарев ыхьа. Мана раIгьматыххъа манке аркIын. Е.А.Бокарев кечмишхьайле хъийгъа, мерна доюкана ааIлим Г.А.Климов ыIлим регьбер ыхьа. ГьаIкьийкьатдад манбышике ацIаал’ ва билиг алятIу. Манбыше гейд хаIдын кумаг гьуво.
Небий маъаIллиме 1974 сен «Фонетика рутульского языка» донана кандидатский диссертация мудафия гьавъу. Манчиле хъийга Дагъыстанни девлет университете ишлемишехье гиргъыл’. Филологиейни ва хаариджий мизаршини факультетбышее «Введение в языкознание», «Общее языкознание», «Спец. курс», цIаIхни мизекен лекциебы хъаIдхъыI. Манчиле гъайре, телебабышди дипломный, курсовой ишбышда ыIлим регьбер ыхьа.
2006-ъэсди сен ДДУ-ни дагъымстанни мизаршини факультете цIаIхни мизен ва адабиятын шоIъба ачмышхьа. Манке ши манкъуке интервьюний алетIу.
Манкъвее манке увгьойн: «…Шас цIаIхна мизий адабият серастба ваацIан санаъаIткарар лезимба вобонбы. Йишин метлеббы водунбы:
а) югда хъаIдаххъаIн телебабы аспирантурейхъа теклиф гьавъуй. Няъас увгье, геледжагъыл’ мизел’ ооъаб ишлемишебхьесын инсанар лезимба вобонбы. Шас университете, педагъожи университете дарсбы гьелесын инсанар лезимба вобонбы. Шас сабара ыIлимни– институтбишейхъан цIаIхни мизен санаIъаткарар гейб лазымба вобунбы.
б) цIаIхна миз ва адабият дурустба ваацIан маъаIллимар мактаббышис лезимба вобонбы. Шахъаб билигнан, ацIаал’ нан, джан гиххьы ишлемишебахьен маIъаллимар вухьей, цIаIхна мизий адабиятыб артмишедхьесынбы.
в) шас цIаIхна миз ваацIан санаIъаткарар телевидениейхъа, радиоейхъа, «Нур» кIазетейхъа геледжагъыс лезимивхьесынбы.Агар гьаIшде университете хъаIддахъани телебабышихъад гьаIракатбы ыхьей, джон геледжагъыд югун ихьес.Шахъаб хаIбна умуд вобна, манбышике йишди джамаIъатыс хайир гьелен инсанар хъигъебчIесынбы. Ман факультет таам гьауйни телебе урусни мизен ва адабиятын, цIаIхни мизен ва адабиятын санаъаIт аляатIа. Манчиле гъайре журналистхьинне ишлемишхьесын имканбы гьели водонбы.Гьел’бетти маIгьбын телебабы вухьесынбы. Манбышин гьаIракатбы 3 ва 4 курсе ацIахьес. Агар интягьаIмбы югда хъелихьее, курсовой ва дипломный ишбы серастда ва джоледалхъа гьаъас аIхей, ши манбышин тераф аххъасын ва манбы дюзини йаIххъылхъа гяагьасынбы. Гьар инсанна кьисмат джуни хыле вобна….»
Небий маъаIллим мааъар ишлемишехьенкъаI, телабабышис цIаIхни мизекен дарсбы гьувойле гъайре, мактабни шигыртаршисын китаббы одкIун. Манкъухъаб цIаIхни мизени гьаIкIей обкIунна хьебцIал’ макьале вобна. Пособие «Уруснийий цIаIхни мизелин суIгьбатчи» одкIун. Профессор Гь.Ибрагьимовыка кириллицайл’ цIаIхни мизен алфавит къурмишау ва алифбайн китаб одкIун. 2 сыныфысын цIаIхни мизелин математикайн китаб одкIун, алифбайни китабыс прописьбы гьазирау, 3 сыныфысын цIаIхни мизен китаб къайиккы. Небий ЫIсаеве джуни гафее увгьойн:
«…Агар телебее ман санаъаIт сечмишаухьей, вукIул’ кIебчу хъаIдхъаIс ыккан. Дарсбышейхъа гьаммаше хъавалес вуккан ва маIъаллиме гьелен дарс окIанас ва фыкырейхъа аляатIас ыккан. Шахъад гьалеки етдыгъда мани мизеке адабият водун. Манчихъа гора, имкан къавуккас вуккан деш. Медын китаббы, «Нур» кIазет хъаIдхъас ыккан. Гьиджойи вод манчике истифада гьаъас ыккан.Шахъаб гьалеки цIаIхна миз’ лайикьука гьоолен маIъаллимар дешинбы, няъас увгьее специалистар гьалеки дешинбы. Анджах, садджу сабаб мана джаб дешобна, маъаIллимаршед дарсбы джан гиххьы гьели деш. ЦIаIхни мизес ва адабиятыс гьивойн саъаIтбы медни дисциплинабышис хъели. Директоре, завуче мани дарсбишилхъа кIыл’ба фагьам гьооле. МаIгьбынбышис алятIани пылыле наш хъихьес ыккан. ЦIаIхни мизел’ ооъаб ишлемишебахьенбышис саджигейхъа сабы мыслягьаIт къавджес вуккан, нягьаIдый китаббы, методикайн пособиебы ва адабият гыргынкъус къаммишхьесын хьинне окIанас….»
Къийнад манкъуни джуваббышда кьувва мейиб вобна. Йишин миллет гьуваджесдимее цIебба миз’ гьувааджес вуккан. Манаб са-кьоIни инсанни гьаIракатыке джаб деш аIслыба вобна.
Небий маъаIллим джун аIхреедын нафас гьелесдимее ед’ни мизена гьаваскар, эл’чий ыхьа. ЦIаIхни мизен тераф гьуваджи манкъвее гьаммаше форумбышее, ыIлим конференциебышее , маджлисбышее маIълуматыкван , кIорани маIънакван чыхышбы гьаъа ыхьа.
Джуни гогьар-гьамбазаршини, ишни гьамбазаршини, телебабышди йикIее Небий маъаIллим едигарыс югни фыкрее ахвас. Аллагье манкъун бунагьбы багъышаъанбы, джига дженнетее хъааъана. Аамин!
