Муслагъ йиссейна ва марахыкванн таарыхнана цIаIхбышда хив вобна. Анджах ненкейий мана алявъу ва манчини дойин гьиджойий эйгьи шакIле хъодкуда ацIа деш. АаIлим Гьарун Ибрагьимове джуни ыIлим ишбышее эйгьен: «…насылыле насылыхъа илгъечIуйни реваетбышихъа гора, Муслагъна хив ЦIаIхийке джуравхьана вобна. Мана ЦIаIхна хив къорамишааъасдимее къала хьинне гивхьуна бина вухьа. Хъийгъа манчике хив хъувхьа. ГьаIкIебаб Муслагъна хив утIумни къалайк акар: ЦIаIхни, Хьойикни сураке махъа эбчIес чараа дешда. Мишлешни суракена гичI назарей авхъас воохьена …»
Муслагъна хив ХаIбни Кавказни сувабышди зинджирыл’, Самур дерайл’ вобна ерашмишивхьа. М. Муслагъна хив ХаIбни Кавказни сувабышди зинджирыл’, Самур дерайл’ вобна ерашмишивхьа. Мана деръягьни акьвале 2148 метрына ахтывале вобна. Хив кьоIни сураке дамабыше гьобчIунни сиртил’ вобна: солни сураке — Самурын, сагъни сураке- Къоейн. Хивни гьийд батIрайн кIуняхни йиваршикван чIалаг водун. ГьаIшде Мусагъни хивни администрациейни таркибее са Муслагъна хив вобна. Исламын дин еймишехьенкъа1, доюкан ааIлимар Муслагъни хиве вухьа.Ман аIдат муслагъни джамаъаIтын гьаIшдед гьуваджен. Бакай МаIгьаммад-Расул доюкана исламни динна ааIлим ыхьа. Манкъуна гьуIрмат гьаIшдеб гьам Дагъыстанее, гьамыб АIранее цIаIхбышди аIрайл’ гьаIшдеб мейиб вобна. ГьаIшде манкъуна йаIхъ джуни духее АIгьмад гьаIджее авхъу вобна. Мана цIаIхбышда гьуIрматыквана агъсаххъал ва дибыр ворна. Совет гьоIкумат хъалессе гьихъа хивее кIыл’на мадраса вухьа. Гойне мана 1936-ъсди сен кIалхозни искIалатылхъа сакIалавъу. Муслагъни таарыхейид уцIырыкван, кIарын кIудабы водунбы. Кавказыл’на даIвъий аIлгьаани вахтал’, 1852-ъэсди сенни августни вуза, хив Врангел’ни къошунын гёохьанавъуна. ДжамаъаIт сургунауйн. АIрайле сенбы адкIынийле хъийгъа, чIырвалике, ярахыкве, баляабышике Аллагье гьуваджийн муслагъбы сувалхъа сабкIыл меб хив алявъу. Хивыхъаб савадукан, къулайка иш къооджен гьаммаше агъсаххъалар камувхьа деш. Манбышин гьаIракатбы намусыква, гъиръятука, Ватан ваацIавхьайка багълыда ыхьа. Манбыше миллетын до гьуваджес, миз гьувааджес, маданият гьуваджес гейб фыкыр гьаIшдеб гьооли вобна.ХаIбна Ватанна даIвъий гибгъылыйнкъаI, Муслагъни хивеенче ёкьцIалилер гьеххана игит’ эскереехъа Ватан душманыке къорамышааъас аркIын. Манбышин хаIббананбы сабкIыл деш. Манбы Ватанни йаIхъее шагьидар вухьа. Доюн-доюн ши манбы алябаIххъа деш, няъас увгьее манбышин добы джони миллетни йикIбышее гьаммашийс ахвасынбы. Муслагъни хивее йигIыйре Ед’- кьаIгьраманар вухьа. Манбышда гьаарна са дастаныс лайикьра ворна. Муслагъбышди едарше барабарын иштрак адамершиква тылылни вурушее (фронтее) ыккы. Манбы кIаналбы гьикIварас гьабкIын, фронтеехъа трусбы, хьахьалийбы эскераршис гьоодхур оIтирау. Хылехъа мацый, дал алеетIу экынбы яцбышиква эзу, сюрийбы сувабышил’ ухьийхьын, югын –писин хивеедын ишбы ашырмишау. Мани хивын едар гьар каран устадар вобунбы. Манбыше кьыIд’мына йицIа-тIына ыккийка саджигее паласбы, халибы, кьаIлт’бы, сумакьбы, хисакбы, налчебы, трусбы, гьаIтилера хъехыМуслагъни джамаъаIтын гьаммаше Белаканий хунаще Миседейн до югвалис агъмышаъа. МаIнкъе джени пылыке, заIгьматыква оIгийл’ни вахтал’ хьинена былах хивеехъа сахсийква цIыцIавъу.Къийнад мани хивни устадарше аляуйни гьар хиваршеее, хайбыше безяг гьели. Муслагъыни демырчерше маIгькамын ва уфтанын ягьарбы, къалтахбы, яквбы, хинджалбы, кIирабы, аIраббы, чIинбы,б вузар, мысварбы, къантаргъабы гьазираъа ыхьа. БайраббынанкъаI, даватбынанкъаI цIаIхбыше(йихъбыше) балканар манбыше гьауйни ягьарбышиквани безенмишаъа аIсас истагъ алейъасда балкан.Муслагъни дмаъаIтын хаIдын иштырак Советни оIлкайн хивын тасарруфат къалхымишаъанкъаI гьау. Манбышее джон кIалхоз къурмишау. Хьуленихьее элейс манбышди кIалхозын районее, республикее илгъечIен чIаIран байдах алеетIу. Мулагъбы хьиннен малдарар сейракба вухьа. Манбы къоранайни пешейн устадар гьаммаше вухьа. Манбышихъад Советни девырее джон давараршин сюрийбы, балканаршин йилхыбы, чаврабышин наIхирбы ыхьа. Гьаммаше гьоIкуматыс пIланыле гьеххаба хьа, чуры, няк, ниссе хъели ыхьа. Бабаюртни районе муслагъбыше джона бина гивхьу. Мааъад къарамал гьуваджесын фермабы аляу. Сукбы, сикIыл’бы, биринзбы эзу. Багъ-быстанбы адчы. ГьаIшде мана хаIбни хивылхъа сабкIыл вобна. Мааъад ЙыIкьнекин Тезе Муслагъын мактаб водун ишлемишехьи. Совет гьоIкуматни девырел’ хаIббанан муслагъбы Азербайджанни Закаталайни, Белоканни районбышеехъа кочмишивхьа. ГьаIшде муслагъбы аварбышиква саджигее КIатIехни хивее ешемишоохьи.ГьаIшде муслагъбыше сент’ Россиейни шагьарбышеехъа аххъы водун. ХаIббанан джегьилер хизанбышиква Урсиятыл’ ешемишоохьи.Муслагъбышихъад гьайин тохумбы водунбы: Бакевамбы, Баширамбы, ГьаIдевамбы, ГьаIджевамбы, ГьаIсаневанбы, Давуданбы, ДибираIлеванбы, Кадачевамбы, КIамазяанбы. КьаIрчIевамбы, Куневамбы, Кьурбанаевамбы, Маллаевамбы, Муслиманбы, ФерзаIлееванбы, Ханбабаевамбы. Мани тохумбышеенче хаIба доюкан, гьуIрматукан, билигыкван, гьаIракатыкван игитер хъигъебчIу. Манбышди аIрее: ФерзаIлиев ЙаIгьйе — Социалист заIгьматна КьаIгьраман (Герой Социалистического труда), Наврузов ШаIъбан – Ленинни орденна кавалер (кавалер Ордена Ленина. ), ШаIъбанов МалламагьаIммад — 2 ва 3 дераджабынани бынани Загьматни Славайни орденна кавалер (кавалер Орденов Трудовой Славы II и III степени), Наврузов Навруз – ДжамаъаIтбышди Гьамбазыйвал’ни орденна кавалер (кавалер ордена Дружбы народов). Манбышин добы къизлени гьаIрфбышиква цIаIхбышди таарыхе одкIун водунбы. Муслагъни джамаъаIтна гьуIрмат, югун до гьар вахтал’ гьалални ишиква багълыда ыхьа. Муслагъни демырчершин, хайбы аляъани устадаршин, къоранаршин добы гьар сурал’- Даггъыстанее, АIранее- ацIа ыхьа.Мусагъбышихъад джурабаджур санаъаIтбы гьаъан нассылбы ыхьа. Демырчера –Магьтеванбы, ШаIъбананбы,Эмирджананбы,; къаейн, осан устадар – Бакевамбы, МагьаIррамаванбы; кьаварчер- Наврузанбы, Баширанбы вухьа.ГьаIшде Муслагъни хивни администрациейс хаIбвалла ГьаIджимусаев АIгьмадее ГуIсейнаIлийни дихее гьааъа. Муслагъни администрацие , сиягьийхъа гора, 570 инсан оркIун ворна.Муслагъбышихъад джон йыIкьнекин мактаб водун. Манчина директор МаIьгаррамов Мустафа Джебраил’на дих ворна. Мактаб къулайлхъа адчесдимее, оIгийл’ни вахтал’, манкини директоре Нарман маъаIллимее хаIбна заIгьмат гьавъу. Муслагъни мактабын хивыс, районыс, республикайс, гьоIкуматыс доюкан ааIлимар, инженерар, ишкарар, дохтурар, къуллухчера гьуво. Манбышди арее ааIлимар–ГьаIсанов Нарман Небийна дих, Бабаев Баба Джебраил’на дих, МаIгьаррамов МаIгьаммад Джебраил’на дих, МаIгьаррамов МаIгьаррам Джебраилна дих, ГьаIсанов Алескер Нарманна дих, ГьаIсанов АIгьмад ва мебынбыб вобунбы. ЧIаккни къуллыхбышил’ ГьаIсанов МаIгьаммадрасул Небийна дих, МаIгьаррамов МаIгьаммад Джебраилл’на дих, ГьаIджимусаев ГьаIджимуса ГьуIсейнаIлийна дих ва мебынбы ишлемишивхьа ва ишлемишоохьи вобунбы. Гьаарна са югни джуваббышис лайикьра ворна. Агар зы ненахьее кIелихан гьаъы ыхьее, багъышеъэ. Зы гьазирра ворна манкъун до цIаIхбышди таарыхехъа кьаламыква окIанас.Муслагъа гьаIшде кьоIбле манзик, кIлуб, китабхана, дукан, устадаршин дуканбы водунбы. Муслагъбы гыргыни дюнйейл’ гёоку вобунбы, манбышди гыргынкъуни йикIее Сувал’ни маIгьалыл’на Муслагъ аIзизба мейиб вобна.
