I сыныфI сыныф
1 сыныфее – азбука алгъагьасдимее 135 саъаIт гьаагу вобна  (уIлджумее 5 саъаIт, 27 уIлджум), 15 саIъат (2,5 саъаIт , 6 уIл’джум) гьаагва.  Гьазирийвал’на девыр 15 саъаIт.Ушахаршини юшенын, гьааъани гафын къайда, усул хаIрхъаий, ацIани кал’мабышин запас гьеххаий, гьелен суалбы башдахьай ва манчис дурустун джаваббы хъелес аIхыIй. Алифбае гьувойни ва медни шикыл’бышиква гаф гьавъий.Мизен сесбы; кал’мабышди таркибее сесбышин изагь гьаый; сеснан (а, и, у, о, э, ы ва медынбы) ва сесдешин (б, в, г, гI, гъ, гь, д. да, ж, з, й, к, кI, къ, кь, л, м, н, п, пI, р, с, т, тI, ф, х, хъ, хь, д, цI, ч, чI, ш, щ, ъ ва медынбы) гьаIрфыбы джураъас а1хыIй ва гьаIрфыбышин кIарацIни сесеква увгьой. ГьаIрфыбышин одкIуний ва хъаIдхъий, гьаIрфий сес джураъас ахыIй.ГьыIджаа, сеснан гьыIджани таркибее: дал, дал-да, ос, ос-бы, чIи-е, чIи-е-бы, хав, хаа-хъа.Джумле. Джумлейн таркиб. Кал’ма ва джумле. Джумле ва гаф.Джумлейни таркибее кал’мабышин сай ацIахьай. Кал’мабышин гьыIджабышилхъа битIал гьаий. ГьыIджани таркибее сесбышин сай.
Алифбайна девир (120 саъаIт).Юшен. Юшенаий (Йишон гьаий). Гаф . Гафни таркибее джумлебышин, джумлейни таркибее кал’мабышин, кал’майни къурлушее гьыIджаабышин сай.Сесбышике кал’мабы къурмишаъа. Сеснан ва сесдешди сесбышин джураий: а – сеснан, б – сесдешин; и – сеснан, в – сесдешин; у – сеснан, г – сесдешин ва мед. Кал’майни таркибее сесбышин сана-санчиква гицIыний.Сеснан ва сесдешин сесбы гьагван гьаIрфыбы.  ГьаIрфыбищда шикыл’, Гьар гьаIрфыни шикылис ааидын сес. ГьаIрфына бадална шикыл’ ва бадалын сес: кар гьаъас, иш гьааъас, гаде геще, ичий гееше; са, цIа, ши, шо, шена, шен, сен, хав, хев.ГьыIджаа ва чина джуралла: са сеснан, кьоIдле сеснан, хьебыдле сеснан, ёкьудле сеснан гьыIджаабы: ааI, ал’-гьааI, ал’-гьааI’-на; у-тагъ, у-тагъ-бы, тIуб, тIу-бар, ург, къарг, а-ла-хьар.Сеснанбы сана-санчиква гийцIанан гьыIджабы: гьа-ъас, гьаа-ъас, гьа-у, гьа-ий, гье-ъэ, гъее-ъэ, гюъ-ре, гий-ъы-ре, гив-ъу-ре.Мизес уйгъунда дешин гьыIджабы: пIлан, Све-та, Свет-ла-на, Маркс, Чарл’з, Мос-ква. МаIгьдын гьыIджабынани кал’мабышин дурустда хъаIд-хъий.Дагъамын гьыIджаабы: за-ква, шо-ква, хид-ва, цыц-ва, мыс-ва.ХъаIдхъийни джумлебышис, гьыIкаейс, иляакыйни шикылис ааидни суалбышис дурустун джаваббы хъувой.Ха1дын ва кIылин гьаIрфыбы окIанас ва хъаIдхъаIс вардеш гьауй; джумлейни таркибее кал’мабышин сана-санчихъад хъигьна хъадый ва мизени къулайква ишлемишаий. Джумлебышин кал’мабышилхъа джураий, кал’-мабышин джумлебышилхъа саий. 4-5 кал’майке ибаратни джумлебышин одкIуний. Джумлейни аIхрал’ маIънаахъа гора лазымын (кIатI, нида, суал) ишаара гиххьый.Хурун, рагьаIтын гьыIкаебы,  меххвар, шеирбы гьыIджа-гьыIджана ва быкырни кал’мабышиква хъаIдхьаIс вардешаъа. Сана-санчиква маIънааква аликкыйн ва илидиккыйн джумлебы; манбы джураъас ва маIънаахъа уйгъунда гицIанас хаIдхъаий. ХъаIдхъийни асарбышда (гьыIкаебышда) маIъна вацIавхьай ва юшенааъас ва1вхыIй, манчис ааидни суалбышис джаваббы хъувой, асарее лазымын джумлебы тIабалау джураъас аIхыIй.ХъаIдхъийн вардеш гьеххаий, джумлейни аIхрел’ гиххьыйни иша-райхъа (кIатI, нида, суал) гора нафасын алетIуй ва сесен къурмишаий: – Гьуджоона  гьаъу  къалирхьу?  Няъасна  джамаъаIътыс  кумаг  гьидяъа? Вас  наш  хъехье  чишде? Шегьид  дайий  сабыреле  джар къиъдирхьу эйгьен:-Ай Мина баджий,  зы  пIожарникI ворна !  Гъу  чолбы  гёххьан  гьааъа  еера,  зынар хъийгъа  кIядхъаIъаI  хъигьна хъалесда…Гаф гьааъас хаIбхъавъий, манчис ааидын текстбы хъаIдхъий, суалбы гьелесын ва джаваббы хъелесын вардеш гьеххаий, къаджийни мультфильмбышда, кинойна маIъна юшенааъас вахыIй.Хивни, хизанни, ушахаршини гьаIкIее гаф гьааъасын вардеш гьаий, адаб, гьаIя вацIавхьай, джун маIърыфат ацIахьай.
  Мизени инкишафыс, абырыква юшенавъийс фыкыр гьувойСыныфее илгъечIени дарсыбышис ааидна ишХъаIдаххъаIни текстыс ааидни суалбышис джаваббы хъувой, шикылехъа иляккы манчина маIъна башда вухьай ва юшенааъас ва1вхыIй, илгъевчIуйни гьыIкаейна, шеирна маIъна айдынавъий ва текст кIарацIда, дурустда хъаIдхъий.ХъаIдхъаIс вардешаий ва манчилхъан гьавас гьеххаий. Манчихъа гора, цIаIхни мизел одкIунийн китаббы мактабее ихьес лазымда ва маъаIллимни кумагука ушахарше манчике истифада гьаъас ыккан. ГьаIргьаIл, цIаIхни мизелни китаббышин сай сен-сеныле гьеххехьесын. Манчини аIрайл’ сифтада ушахаршинимее одкIунийн китаббы водунбы.УшахаршикIле хъаIдхъийни асарбышди маIънайква янашеба манчин кьаIгьраманарыб вацIавхьес вуккан. Гьар хъаIдхъийни асарее дюнйейке, инсанаршини яшайишике, табиятни къурлушике, алаакьабышике ва медни ишбышике маIълуматодон гьеле. Ман маIълумат ушахаршини тербиейнимее ишлемишаъас ыккан.Сыныфыле къырагъылин хъаIдхъий. Ушахаршин цIаIхни мизел одкIу-нни ва джос ааидни китаббышиква танышавъий маъаIллимын цIеддыйн бордж водун. ХъаIдхъийлхьа гьавас гьеххаийна эн рагьаIтна усул китабыква ушах ишлемишхьес хаIрхъаий водун. Манчини меега теляба диххъатыква маъаIллимее хъаIдхъаIс бирмиш гьаъани китабыхъа иляккас лазымра, манчин до хъаIдхъыI дурустда эгьес ахаIс ыккан. Агар китаб ушахарше маъаIллимни кумагука санад хъаIдаххъаIхьее, маъаIллимни суалбышис хъаIдхъийни китабыке джаваббы хъилес ахаIс лазымда ва манчина маIъна ваацIавхьес вуккан. Ушахаршис хъаIдхъаIс бирмишаъан китаббы хурун, 8-30 сагьийфайке ибаратын, джузар ыккан. ЦIаIхни мизел одкIунийн китаббы кIылда ыхьайхъа гора, маъаIллимее телябабышиква урусни, мизел джос ааидни сыныфбешее алгъааIн асарбы мани мизаршил хъаIдхъыI цIаIхни мизелхъа сакIалаъас маслягьаIт къоодже. Сайид, цIаIхни мактаббышее маъаIллимаршед ушахаршин адабият яратмышаъасди мее дирвалла гьааъас вуккан, джойид мани ишее иштиракаъас ыккан. ЩубгьаI дешда ки, манбышди арайл’ талантнан ойкIанан маъаIллимар вобунбы. ЦIаIхни мизен геледжагъ, манчин инкишаф ыккый, югун кьийматнан асарбы одкIуний, аIзизин маъаIллимар, вушди хыле водун, шоке аIссыллыда водун
Ушахарше мактабее алетIасын вардешбы
Сенни аIхрел’ садъэсын сыныф таамаийни ушахаршихъад хъаIдхъее ва одкIунее гьайин вардешбы ихьес лазымда:– кал’мабышди таркибее сесбы джураий, сеснан ва сесдешин сесбы сечмишаий, сесбышин сана-санчиква гицIыний ацIахьай;– гьыIджа-гьыIджана ва быкырни кал’мабышиква 80 – 100 кал’майке ибаратын текст хъаIдхъаIс ахыIй (са дакьийкьее тахмийнан 20 – 25 кал’ма);– хурни меххваршиле, гьыIкаебышиле, шеирбышиле, масалабышиле кIыргяххъас аIхый, маъаIллимни суалбышис джаваб хъувой, гьавгуйни ва иляакыйни шикылис ааидна гьыIкае къурмишавъий;– хъаIдхъыIйни вая кIыры гяххъыйни гьыIкаейна маIъна вацIавхьай ва юшенавъий;– гьаIрфыбышин дурустда одкIуний ва хъаIдхъий, 3-5 кал’мабышике къурмишаийн джумлебы одкIуний (кIылин диктант);– ацIани ва хьаIдаххъаIни китаббышин добы дурустда ацIахьай и эгьес ахыIй;– 4–5 хурун шеирбы йикIекIе ацIахьай ва дурустда кIарацIни сесеква хъаIдхъий.Ши оойид увгьойн, «Алифба» одк1ун водун аналитик-синтетик къайдайква, усылыка. Анджах, йишди увгьойка «Алифбайни» китабе водунбы сабара са1фбы.Ман са1гьфбы шак1ле гьагванбы букваристика ы1лимын:Алифбайни китабыхъад ихьес ыккананбы прописьбы. Мани прописьбыше, телябабыше хъа1дхъийн язы форма ойк1ан. Мааъад гьагва водунбы нягьа1дый гьа1рфбы чичиххъа гийц1ан.Югданий ихьес, агар гьар а1лгъа1ни гьа1рфыке авуб язее оок1анна форма гьаагве.Алифбе гьелен материалын саджигейхъа саъа телябайна фагьам, йишон, одк1уний.Магьа1д  садъэсди сыныфни телябайн гьа1ракатбы хъа1дхъий гуджлемишаъа ва артымышаъа.Аналитик-синтетик звуковой (сеснани) усылыква (методыка) грамотайс хаIбхъаъанна къулайбы.ХъаIдхъаIсый окIанас хаIдхъихьесдимега, къаммишхьес ыккан, юшенувхьай джуваббышике къурмишехье, джуваббы ― гьыIджабышике,  гьыIджабы ― сесбышике, гьыIджабишикейи сесُбышике къурмишехьенбы джуваббы. Мани учылыка, экIба ушахара грамотайс хаIбхъааъа.Аналитик-синтетик усылын ушахаршин хъаIдхъий гьаъан баша-душмишехьен, мани методыка телябабы хаIбхъааъанкьаI, манбышин ацI-алۥбы хаIдхъехьи ва гьехха эйхьи. Грамотайс хаIбхъавуй, йишди  увгь-ойка, маIгьаIд аIлُгьааIс ыккан:1) джувабын сесекван (звуковой) анализ;2) джуваб одкIуний;3) одкIуний хъаIдхъий; 4) чапыке хъыгъавгьуйн одкIунийн язы хъаIдхъий;5) оIгийлُ телябайс хъыздяхыйн, чапыке хъигъейчуйн, джуваббы, джумлебы хъаIдхъий ва кочурмишаъий;6) ацIан джуваббы, гьыIджабы, гьаIрфбы тексте тIабалаъий;7) Чапыке хъигъейчIуни гьаIрфбышди шикылُбышиква, джуваббы къурмишайъий.Фонетикайни ыIлимни гьгуйбышиква, аналитик-синтетик усылын телябабы грамотайс хаIбхъааъанкъаI гьагван дюзин гьаIрфбышиный сесُбышин алаакьабы.Современный (гьаIшдийни) усылна характеристика. Звуковой (сесекван) усыл. Грамотайс хаIбхъаъанкъаI, ушахара танышёохьенбы гейд мизее ишлемишехьени цIаIхни мизени сесбышиква, хаIбхъебахьенбы манбы джу-раъас ва гьаIрфбышиква гьагвас; манке хаIбна фагьам гьевлес вукканна чичихъад хъигьна джуваббыше хъооIни сесбышилхъа ва къуIвананий утIумни сесдешинчилхъа, манбы гьагвани лышанбышихъа. Сесбышди гьаIкI-ейдын дарс аIлгъааIнкъа, телябабышикIле гьагвас ыккан, нягьдый джиувабе сесُбы сана-санчика алакьа эйхьи. Сесُбы джувабе гьагвас аIхийле хъийгъа, хаIдхъихьес ыккананбы сесُбы гьагвас гьаIрфбышика.Сесُбы алгъаа1нкъа, джуваббышиле оона аналитик-синтетик усылыка иш вуккекка. Мана иш вобна хъаIдхъий ва одкIуний хаIдхъаъанчин диб.ХьаIдхъийн вардешбы къурмишэхьенбы звуко-аналитический иш джувабыле (калُмайле) оона вуккекканкъаI: сесُбы джувабедын гьагванкъаI, манчина джига джувабни графически схеме гьаагванкъаI, джуваббы гьыIджабышиква гьагванкъаI (ойкIананкъаI). ГьаIшдини грамотайс хаIбхъааъани усылын гьагва водон джурайда (раздельно), амма янашеда (параллельныда) хъаIдхъий ва одкIуний хаIдхъаый. Темизда ва дюзُгунда ойкIанан гьаIракатбы, хъаIдхъийни гьаIракатбышиле далыйлُ ахва водонбы. ОйкIанан йишон хъаIдаIххъанIчиле дагъамын водон. Ман йишон (ойкIанан) гьагвасдимега ши ишлемишаъанбы кумаг гьаъан графический элементбы (|, ُ,  -, алифбени гьаIрфбышин шикылُбы ва ил. ах.). Методын диб — учIудын джуваб ха1дхъыхьай. Кьоманче (цIебба) ушахара хаIбхъоохьенбы хъаIдхъаIс гьыIджабышиква; джувабын, гьыIджаан синтезгьаъий ва манбы хъаIдхъий вургъуйка, шас гьоолена мункум хъаIдхъийн гьаIракатбы аналитически дюзида ва синтетически алаакьада гьехха гьаъас.Аналитико-синтетический методыхъад водун чин къулай, нягьбый хъаIдхъийс ва одкIунийс ушахара хаIбхъааъас. Мани методын эйгьен сифтада рагьаIтын гьыIджабы гьелес ыккан, хъийгъа дагъамынчилхъа илгъебчIес вуккан. АIхаIс ыккан гицIанас чичихъа гьыIджабы. Агар джувабе хаIдда гьыIджабы водхье. Чичике джураъас аIхаIс ыккан ачухун (да, ра, ба, ва) гьыIджабы утIумынчике (акI, раб, нур, вур, тур, зыр).Ман [звуковой] метод хъаIдхъийни месалабишикайи ва телябайни тербиейка уйгъунда хъайли.

(Хъигьнийн хъалесын).