ХыIягъ Дагъысанна Рутул районеена хив вобна. Мана цIаIхни администрацейхъа гёохьа. Хив Самур дамайни солни, гунайл’ни сурал’ вобна. Дагъыстанни марказеенче махъа 320 км., раонни марказеенче 25 км. поштини йаIххъын водун. Деръягьни акьвале 2177 метрына ахтывале вобна.
ХыIягъ цIаIхбышда (йихъбышда) йиссейна, сирбышикан таарыхнана хив вобна. Хивни дойина маIъна шакIле ашкарба ваацIа деш. Анджах йишди фыкырбыше, мани хивни дойини гьаIкIеени, шас инам гьааъасда умуд гьооли. ХыIягъ, хыIе са кокнан джуваббы водунбы. ХыIе цIаIхни мизел’ кIыл’ни къалайкIле, сент’ аляатIани джигайкIле эйгьи. Манчиква гьам чIаIмра кIейибхьуйнкъаI, гьамыд душманыкени къорухуйкена аIгьтият гьувааджи. Йишди увгьойка , ХыIягъ, ЦIаIхни хивыке джуравхьана хив вухьа. Мана кIыл’на къала хьинне махъа ЦIаIхни ханарше гивхьу, мункум вобна гьалеб гьийб гивхьу вухьес. Мани джигеенче гыргын гадигбы – Балякьада, АIттагъай, Диндий хылени конекик хьинне къеджи водунбы. Гадигбышиле хъооIна душманаршина къошун цIебба мани хивыкIле къооджи вухьа. Манбыше чирахданбы хъавгьу, авхуйнбышис хабар гьооли вухьа.ХыIягъа 20-25 хавыле агъаллан хайбы мысаджад ыхьа деш. Анджах хивни кьоманче гидгъыл дамасахъамее някьвбы хъызахха. Шавунбыне бес ман някьвбы?! Таарыхчершини, ааIлимаршини фыкырбышиква, мана къала алебтIасдимее, душманаршиква хаIдын вурушбы ыхьа. Мааъаб гьам йишин игитер, гьамыб душманар гьабтIу. ХыIягъни хивни гьихъийалла хаIдда зияратбы водунбы. Манчин эн хаIдын Тапылин зиярат водун. Мааъар АIгьмад гьаIджий эфенди ворна бастурау. Мана караматбынана динэгьлий ыхьа. АIгьмад гьаIджий Бакаевни увгьойка, мана Сириенче исламын дин еймишаъас хъарына йишда чодж ыхьа. ЧIыры хъыхьа, мана раIгьматыххъа аркIын. Мана мааъар бастурау. ХыIягъбышихъар джона ааIлим-динэгьлий ГьаIджиыIса эфендий ыхьа. Мана хьебни элейс пиядара гьаIдж къил’мишааъас Маккалхъайий Мадинайлхъа гьаркIын. ЦIаIхни мадрасее сохдабышис исламни динни гьаIкIеедын дарсбы гьуво. Кьуръан басмайни хатIыква хылеква быкырба кочурмишавъу. Кьуръанедын суурабы, аятбы манкъвее йикIеке хъаIдаххъа ыхьа. ГьаIджиыIса эфендий гойне Къусарни районни Хазра донани хивеехъа имамна аркIын. Манкъвее дарс гьувойни сохдабышике хъийгъа чIакIын ааIлимар хъигъебчIу.ХыIягъалий ГьаджиаIлийн дойид цIаIхбышди таарыхе аху водун. Кавказна даIвъий аIлгьаанкъа , манкъвее джун гьунар гьагу. Шагьадыле шагьадылхъа хъувойни маIълуматыква, ГьаIджиаIлийе манке ярахна топ аагьана пушка савъу. Увгьойбышиква, манкъвее манчеенче къитIойкIалан топпар Балякьадайле хъооIни Врангел’ни къошунылхъа авгьу. Манкъвее ваIшбышиква душманар къалявъу. Душманаршини аIрее вайшиван айидхьу. УIлджумна, хьаIбкьынийвалин ХыIягъна хив Врангел’ни къошуныке алебтIас ваIвхы деш. Гьале манке джад ХыIягъа барут гьазираъан устадар вухьа. Манбыше Даниял бегни къошуныс барут рызыныке гьазирау.ХыIягъбышихъар мизена устад, аIшукь, шааир ыхьа. Манкъун до Ибрагьам ХыIягъалий ыхьа. Манкъвее Даниял бегни истагъыхъа шечI «ХъыIнерке» къошмишавъу, «ТускIанни хивын чапхын» ва медын муIгьубни ,Ватанни гьаIкIеедын шечIбы одкIун. Манкъун одкIунийбы ааIлим А. Н. Генкойсахъа цIаIхни мизени ооъар ишлемишехьенкъаI авайкы. Ибрагьам ыхьана устад. КъыIлина хъарайли ыхьа ХыIягъхъа (ХыIеехъа), кьыIд’мыйс кочес АIранеехъа айкIан ыхьа. 1852 сенни августни вуза хыIягъбы АIранеехъа сургунавъу. Манбыше Къахыс делес Ахчейна хив абчы. АIсас къийнаб хаIббанан мани хивын инсанар хыIягъбы вобунбы, анджах манбыше цIаIхна миз’, миллетын таарых, маданият илисулыбыше хьинне кIелиханауйнбы. Сабара хизанбы манче 1861 сен садкIыл хъады , хив тезел’бан алявъу.ХыIягъбы мигьманар югба къаршымишааъана хив гьаммаше вухьа. Манбышее о1гийл хивее хвебы гьуваджи ыхьа деш. Манчина сабаб хивее сих дехьай вухьа, сайиб оIххъана мигьман хъаIкьан гьидяуй.ХыIягъбы садджу гуджнакан диныс ыIбадат гьаъан инсанар джаб деш, манбы гьаIрамыкве кьорамишоохьен инсанар вухьа. Хивее не аIракьий, не пIапIрыс цIыцIаъана инсан ыхьа деш. МенняаIнкъандже хивеехъа арына инсан ыхьай, манбышикIле пIапIрысни эвайкений ацIахьи.ХыIягъбы тIотIар гьуваджен устадар вухьа. Манбыше цIедда Сувал’ни дерайл’ тIотIаршин меранбы гиххьы. Гьарункъухъад джун тIотIаршиний тIапIанбышикван меранбы ыхьа. Увгьойбышиква, мааъад цIедда тIапIанбы цIаIхбышди ханарше гиххьы. Мааъад къайишуйни сувални итвыхъаб хаIбна джан сагъхъааъана гудж вухьа. ХыIягъбы гьам къаейн, гьам осан устадар вухьа. Хивни джамаъаIтни аIрее югун барчамын кьаркьвбы ийхьван дерзигар, ёхрахъанар, къоранар, пегьливанар, авчер, кьавалчершина десте вухьа. Хив кIыл’на вухьейиб, манбы джурабаджур санаъаIтын устадар вухьа. Гьар тохумыхъад джони архайн санаъаIт ыхьа. ГьаIшдед манбыше джон йиссейн санаъаIтбы гьуваджес чалышмишоохьи.Совет гьоIкумат къурмышхьайле хъийгъа, къийнийни йигъылхъамее, ХыIягъна хив ЦIаIхни администрациейни таркибее вобна. Манбышин кIалхозыд са ыхьа. ХыIягъна хив хьони тохумыке къурмишивхьа : Дибыранбы, Кьадчеванбы,ШихгьаIйдаранбы, ГьаIсананбы, ГьаIджигъазееванбы.ХаIбна Ватанна даIвъий гибгъылыйнкъаI мебын миллетбы хьинне, хыIягъбышин джегьилер Ватан къорамишааъас абкIын. Манбышди аIрее Назиров Маняф, Назиров Халил, ГьаIйдаров Небий, АIгьмадов ГьаджиаIгьмад, Кьурбанов Мирза, Гъазиев ГьаIшим, Идрисов Мегьтий. Манбышин сабарабы сабкIылыйнбы, сабарабы даIвъийе гьабтIу, батмышебхьайнбы. Мани вахтал’ тылыл’ ишлемишивхьес Узбекистанхъа 14 сенна гадебы — Назиров Исмаилый Мамедов ШаIъбан вукку. Танкбы илгъидечIесда канал гьивкIарас Кьурбанов ШаIъбаний ЫIсаева Халиса вуккы. Манбы манче йыIкьба чIырыхъувхьа хъабы.ХыIягъбышихъар са кьаIгьраман ед’ Мурадова Хатун ворна. Мана гьаIшдер сагъра ворна. Гьел’бедти, ХыIягъни хивни едаршилхъаб йыIкьна заIгьмат, дагъамийвалла кIалхозбы къурмышхайни вахтал’ хъабына. ХыIягъбышин едар палас, хали-халчийн устадар вухьа. ОIгийл’ каляфбы (ухарабы) хъийхьарас манбышин едарний хиваршеехъа хъоотIал.Советни девырее ХыIягъа (ХыIее) хурни сыныфбышин мактаб ыхьа. ЦIеррыйна манчина маъаIллима Идрисова Эмнет’ йихьа. Гойне ГьуIсейнов Багьавуддин, гойне Мамедов АIлим, джухъар хъигьна Люба маъаIллима, гойне Гъазиев Ибрагьам, аIхрейир Кьурбанов Айваз.ОIгийл’ хаIббанани хыIягъбышди адамершикIле урусна, туркна, гурджийна миз ваацIа вухьа.ХыIягъни хивеенче доюкан къуллухчер, ааIлимар, ишкарар, спортсменар хъигъебчIу. Манбышди аIрее Мамедов ШаIъбан ( 16 сенна ДАССР-на хивни тасарруфатна министр ыхьа, ДАССР-ни АаIли советна депутат, хивни тассаруфатни ыIлимна кандидат, доцент ыхьа), ЫIсаев ДжуIма (СССР-ни чIалагни тасарруфатна хааIрна ревизор ыхьа) , РаIгьимов Семед’ (билигыквана математик ыхьа) , Назиров АIбдулла (Тасмалыйни участковый больницайна хааIрна дохтур ишлемишхьа), Мамедов Рамазан ( ДР –ни ГьоIкуматни Советна уIзвуна, Дагъыстанна МаскIавна эл’чийна ишлемишхьа; экономик ыIлимна доктор, профессор ), Мамедов Мамед ( РФ-ни Росфинадзорна Дагъыстанеени управлениейна хааIрнана ишлемишхьа), РаIгьимов Зубаир ( динэглий, манзикна имамна ишлемишхьа), Мурадов АбутIалиб ( мебель гьаъани фабрикайна директор), АIгьмадов ГьаIджибег ( ЦIаIхни манзикна имамна ишлемишхьа), АIгьмадов Мурад ( дюнйейна сачахаранбышда чемпион) ва хаIбба мебынбы вухьа. Манбышди аIрее ааIлимаршина дараджа алебтIуйн, миллетис хайир гьелен едарыб вобунбы. ХыIягъбы гьаIшде Азербайджанни Къахни районе, Дагъыстанни МаIгьачкъала шагьарее, Челябинске ва медни Урсиятни шагьарбышее ешемишоохьи.АIхреени сенбышее ХыIягъыб кьаIра хъувхьана. КьыIд’мына мааъар инсан ешемишехьи деш. Садджу юххьан махъа ейлягъыс са-кьоIбле хизан авайкIан. Шас ыкканий мана хив веран девхьай ва ХыIягъни хивее лампайн иших ахуй.
