Октябрьни 13-чил хивни тасарруфатни ишчершин йигъ водун.Хивни тасарруфатын Россия Федерациейни экономикее ахтына джига авхъаахъа. Гьар сен Правительствайн оIлкайни хазнейнче манчини инкишафыс хаIдын пулбы къекка, джураба-джура про- граммы кьабыл’ гьаъа. Манчихъа ил’дяакы, хивни тассарруфатын къеккан малбы аIгьалийс сакIы кIыл’да водонбы. Геллесди вахтал’манбы хаариджейнче адайли. Агар алятIас хъадее, шасанеедын хьинне эзасын чIиебы, мал гьуваджесын торпахбы шавухъаджад дешинбы.
ГьаIкIедад, къийнийни йигъыл’ хивни тасарруфатыка багълыда хаIдда гьал гьидяуйн мисалабы водонбы. Масалан, няъасый хаIдда эзасын торпахбынани Россиейхъад маIгьсулбышда кеситийвалла? Мысилхъамене магьуIд ихьес? ХаIм-йигъ ишлемишоохьени механизатораршин, дояркIабышин, чобанаршин, агрономаршин маъаIшбы манмега кIыл’да? МагьуIдын суалбы аазырбышика гьелес эхьи. Манчихъад джураба-джура сабаббы водонбы. ХаIдын зарар хивни тасарруфатыс Совет гьокуIмат дагъылмышехьенкъаI хъетIу. Сенбышика сауйн мал-къара, эзан торпахбы, техника йесси дена аху. Ахуйн малдевлетыд перестройкайни девырыл’ талан гьау адкIын. Са-кьоIни сенее аазырбышиква кIолхозбыйи совхозбы гьоIкуматни сурале кумаг дехьайхъа гора, дешинбы хьинне батмишхьайнбы. Хиваршее ешемишоохьен инсанар, югун баджарухукан санаъаIткарар, механизаторар, агрономар, ветеринар иш дена авху. Чараа къабтIымее, манбыб шагьарбышеехъа кочмишувхьа. Хиваршее садджу кьаIсин пенсионерарий инвалидар авху. Манбы йишди оIлкайс геед дагъамынбы ыхьа. Эгьес эйхьи, йицIыдле сенна Россиейлхъа хивни тасарруфатын маIгьсулбы медни оIлкабышейнче хъады. Базарбышее, магазынбишее, экIда хараб эхьен, хаариджейнче аллес дехьен никнен маIгьсулбы авайки ыхьа деш. Акка-аккана ивийкыр алверчерше хиваршеенче няк, шор савъу шагьареехъа масса гьелесний адайли. Яранмишувхьана дагъамийвалла аIренче алябтIасва карнани инсанарше кооперативбы аахъы. Са-кьоIни сенике шагьарбышее, районбышее, хиваршее кооперативбы ишлемишехьи гидгъыл. Хъодкуда увгьое, манчинаб ыIмыр хылийба абкIын деш. ГьокуIматни сурале кумаг дехьайхъа гора, геллесын кооперативбы явашхьайнбы. АIхыреедни сенбышее шакIле хивни тасарруфате хаIдда бадалхьайбы къеджи. ГьаIшде хивни тасарруфате чалышмишехьена геллесда фермер ворна. Манбыше торпахбы эза, хъийшал, тIымылен, мейвабышин багъбы адаччи, сокIбы гьаъан заводбы аляъа, мал-къара гьувааджен фермабы аахъа. Са джувабыка, хивни тасарруфатеехъа гьаIкIеба ишлемишоохьен, джан гёдхьанан инсанар хъабы. Базарбы, дуканбы малыка, маIгьсулбышика гяцIы водонбы. Сен къурахда хъадыйнкъаI, дагъамийвалла цIыцIааъана. Базарбышее гьар каран кьийматбы хаIйбишейхъа илхъечIи. Манке кьийматбышда барабарийвалла гьуваджесдимее, сабара маIгьсулбы шасахъа хаариджейнче адайли. Дагъыстаныныд геллесын гелир хивни тасарруфатыка багълыда. Къийнийни йигъыл’ республикайн хаIдданан аIгьалий хиваршее ешемишехьи. Манбышин гелир хивни тасарруфатыке аслыда. Манбыше кIартифли, сипаа, калам ооза. Мейвабышин багъбы адаччи. Мал-къара гьуваджи. Хивни тасарруфатыка багълыданан Дагъыстаныхъад хаIдда инвестициейн проектбы водонбы. Манчин сабарабы къийна ишлемишехьи гидгъыл водонбы. Гьийдни сенбышеедын хьинне кIолхозбыйи совхозбы садджу Дагъыстаныхъад водонбы. МанчикIле гьаIшде СПК-бы эйгьи. Фермерарше кредитбы алятIу, чини вахтал’ чIиебы эзанбы, хъийшаланбы. Мал-къара ейлагъбышеехъа хъадайли, хъиккекка. СПК-бышихъад маIгьуIдын гьаракат дешин. ГьоIкуматыке кумаг дехьее, чини вахтал’ дотациебы гьидидхьырее, манбышике гьичудджад гьаъас ахаI деш. Геллесди вахтал’ чIиебы идезы ахва, чини вахтал’ давараршин коч деш гьаъа. ГьоIкуматни сурале мани ишбышис къайиккыйн пулбы чини вахтал’ гьийхьар деш. Са вахтал’ Рутул районын тасарруфатбы республикее энки доюканбыний. Манбышихъад хьиннена девлет шавухъаджаб дешдий. Дешди джигее гьар кIолхозе 50-60 инсанний ишлемышехьи. Манчиле савагьийда манбишихъад хаIдын дамазлыгъбыний. Мааъад 10 000 авадкьырыйн даварар, 200-300 чавраний воохьена. Манчиле гъайре Бабаюртни зонал’ хаIдда эзан джигабыний. Гьар сен цывлихъа манче болун маIгьсулний саъан. ГьоIкуматын пIлан хъуво, гьеххада ахуйн маIгьсул мааъад ишлемишувхьайни механизатораршис, шофераршис, къаравулчершисний битIалаъан. Къийна тасарруфатбышин мал-къара нимеехье кIыл’ хъыхьа. Сабаранбыше, эгьес эйхьи, не даварар, нейид чавра гьувааджи деш. ГьаIшде тасарруфатбышее сакьоIйре инсан ворна ишлемишехьи. Манбышед гьавъуйни ишис сакIы кIылин маъаIш аляатIа. Тасарруфатбышин къийхъыйн йигъ югда ихьесдимее, хаIбна иш вуккейс вуккан. Шавухъадый торпахбы эзасын гьавас, манбы гедж гьидяу манкъусхъа хъелес ыккан. Шавусый мал-къара гьуваджес ыккан, манкъус имканбы гьелес ыккан. Къийна шакIле гьиджооне къеджи? Водун торпахбы СПК-быше не джо эза деш, нейид эзанкъус гьайсар деш. Къышлагъбишеедын торпахбы джони фермераршис деш, мерынкъус хъели. МаIгьуIд мысаджад йишин тасарруфатбы гьихъа ааIл’гьас деш. Къийна манчил алла районни тасарруфатбышее дагъамна вазият яранмишувхьа. Торпахыхъар, мал-къарайхъар йесси дехьее, ши къийна нимее чалышмишувхьейиб, хайир дешин. Садджу гьаIкIени гьаIракатыкани, баджарухукани инсане тасарруфатбы къелилхъа хъаъас. Манке гьаIкIедад гьар сурал’ болвалла вухьес. Гыргын тасарруфатчер санаъаIтни байрамука табрикааъа ва ишбышее угъурбы арзаъа
