ГьуIрматыкван Аттални хивын джамаъаIт! Къийнийна йишда макьаале вушди хивни гьаIкIеена вобна. Шохъаб гьаммаше доюкан инсанар вухьа. Манбышин гыргынбы закIле ваацIа деш ва хъидгIынаъасда инсаныр яныл’ дешда. Агар шу вушди хивни доюкани, къуллухбышил’ ишлемишивхьайни, хивыс, цIаIхни миллетыс хайир гьелен инсанар вобхье, редакциехъа ваяхуд залхъа зенг гьаы эгье. Гьайни макьаале зы инсанаршин добу гьуво деш, няъас увгьее наразийвалла вушди аIрее моохьеджинва.
Аттал цIаIхбышда (йихъбышда) сувал’на хив вобна. Хивни дойина маIъна ашкарба ваацIоохье деш: наъасый Аттал манчикIле эйгье? ЦIаIхбышди мизени “атта” джувабыква алаакьа водунне? Мана фыкыр инямыква ээгьес вухьес деш.Аттална хив Самурани абкIынийква (ахарыква) сагъни сурал’, гадигбышди (Диндийни, Голеджни, Сувагыл’ни) гIаликёбна. Хив къузайл’ вухьеейиб, верыгъ кьыIдимнаб воохьена. Хивын магърыбын сура — сувана аIкьна, майдамукана этяк, магърыбын сура- уфтанна окIан, вооIхарше авхъуна дера воохье. Хивна ахтывалла чIалагни вукIлеква (2800 метрона умманыле – окIеанни севиейле) гивийгъал. Мани ахтывалее цIаIхбышди хиваршике Калелнайий МухIах водунбы. Аттални хивейнче ман хивар къедженбы. (Калел’на хив Сувал’ни маIгьалыл’ гьаIшде авху дешобна — Кь.О.)Аттал кьыIдимийн экын (сук, сикIыл’) эхьи деш. Амма юххьанийн сук, хьытIабы югда аляйле, югун маIгьсул гьеле. ГьаIшде Аттал экынбы эзый, эгьес эйхье, арайле адкIынийн. Йиссейда эзан джигабы окIас гьувадже. Аттал гейб йиссейна хив вобна. Хивыке Диндийни суралхъа йиссейн, ислам диныле гьихъан, някьвбы аху водунбы. Йихъ-албанаршини одкIунийн кьоIдле абида хивее, хайбышди санчини баругээ гьуваджу водун. Ман абидабы христиан диныква алаакьада, VI-VII-ъэсди асырбышей маагьир устадарше къаейл’ одкIун, языйни гьихъийалла батIрайн накьыш гиххьы, сагъни, солни сурал’ хачбы водунбы. Хъийгъа, цIаIхбы исламни динылхъа илгъебчIийнкъаI, хайбы аляъани устадарше ман хачбы кьоIнисана абидайл кIашиква харабауйнбы. АIнгалука ыхьеейид, хачбы абидебышил аху водунбы.Аттална хив цIаIхбышди аIрайл’ зияратбы хаIдданани хивыс гьыIсаб воохье. Динылхъан иням Аттал йиссейдад, исламыле гьихъад, ыхьайн. Манчихъаб сабаб вобна: Аттал, Мамрий (Мамрых) са хив вухьа. Мамрейид христиан динын ыIбадат гьаъан кьоIдле зиярат (часовня) ыхьа – хъийгъа манчини санчей демирчийна (джадахъанна) дукан гивхьу. Хивни сагъни сурал’, йиссейни Зарнайлхъани, Къумулхъани йаIххъыл’, гадига, сувани вукIлел Арматиян донана ха1бна килса вухьа. Лекидна монастыр, Курмукун, Къахын, Лекидын, Къумун, ДжинаIгъын, (Гуллюгун), МухаIхын килсабы V-VII асырбышее аляийнбы водунбы. Аттална хивыб мани джаргэехъа гёохьа.Атталын халкь гьаIмаше гьаIракатей ыхьа, Галахъа хьебни гадигале ийкыр, Сувагыл’ни дерайлхъа ВуIхни гадигеле (гал’бышиле), ХъованаанкъаI Голеджни гадигеле, Агъдамбышилхъа Диндийле йаIхъ вухьа. Карванбышин хаIддананбы Диндийле ийкыр, вакьаIбышин бинабы, чавра, балканаршин йилхыбы – Голеджын ХъованаанкъаI геэчIу, манчед чини оIрушбышилхъа адкIын. Аттал вакьаIбы, чавра, балканар гьуваджес ибхьынна хив вухьа. Атталгъанче югни балканука 4-5 саъаIтее Мамрейхъа, ЧIархъа (Закатала шагьарейхъа), цIаIхбышди (йихъбышди) хиваршеехъа гьийхьарна. Мамрийнайий Атталын хиваршин джамаъаIтбыд са ыхьа. Мани кьоIни хивни арайл гьаIмаше насылбышин, инсанаршин ивийкырый, кочес абкIын-хъабый ыхьа. Мани джамаъаIтбышин, хиваршин джуредхьай Совет гьуIкуматни деврил гидгъыл, кIалхозбыше Дагъыстаний Азербайджаныд джурау. Манкемее, кIалхозбы къурмиш ихьесмее, чIие джамаъаIтбышди ихтияре ыхьа. Кавказ Албание дагъылмиш ыхьайле хъийгъа, феодал оIлкабы арайлхъа хъады. Амма торпахбы атабабершини деврыл нягьаIдый ыхьа, маIгьадыд ахуйнбы. Кавказ Россиейни империейлхъа аликкыйнкъаI, Дагъыстанын виляет, Бакуйна, Шемахийна, Елизаветпольна (Ганджейна) губерниябы, сайиб Закаталайна округ (гьаIшдийн Къахын, Закаталайн, Белаканын районбы) вухьа. Азербайджан, Дагъыстан Россиейни империейлхъа аликкассе оIгийл, XVIII-XIX асырбыше, йихъбышин джамаъаIтбы Илисуйни султанатыква, Алазаныл’ни аварбышди джамаъаIтбышиква сады, конфедератив (джамаъаIтбышихъад барабарын гьукьукьбынана) република къурмишавъу. Мани вахтал’ Атталын, Мамрийн джамаъаIт са ыхьа. ЦIаIхбышди, аварбышди джамаъаIтбышда демократик республика, Даниял-бег, Илисуйна Султан, 1844-ъэсди сен имам Шамил’ни суралхъа илгъучийнкъаI, дагъылмиш вухьа. Гьиняа гаф Аттални (сувал’ни) джамаъаIтыке вуккэйка. Хъийгъийни гьадисабыше Аттална хив Мамрийке джуравъуна. Совет гьоIкуматни деврыл цIедда Атталбышихъад джон к1алхоз ыхьа. Хъийгъа, Хрушёвни деврил’, Атталын, Калелин, ДжинаIгъын, Коршин кIалхозбы аликкыйнбы. Аттална хив гьаIмаше Калелни советлыгъэе вухьа. ГьаIшдеб мани советлыгъни (джигайлни администрациейни) таркибее 6-ле хив (Аттал, Калел, Корш, ДжинаIгъ, МуIхах, КIуссур) водунбы.Аттални джамаъаIтын хаIдын иштырак ХаIбни Ватанни даIвъийе гьау. Манбышин хаIббанан джегьилер мааъаб гьабтIу, батмышивхьа. Сагъба сабкIылыйнбышике хаIббананбы яраламышивхьа хъабы.XX-ъэсди асырни 50-ъэсди сенбышил сувал’ни цIаIхбышди хиваршин (аварбышда КIуссурна хивыб махъа гёохьа) Азербайджанукан тасарруфатын алакьабы къацIадкIунийнбы, манбышке кьыIдимийн оIрушбы алетIыйнбы. Авазеехъа Россиейн Калмыкиейл, Бабаюртул’ оIрушбы, бинабы гиххьесын джигабы хъыву. Мани арайл Аттални, Калелни, ДжинаIгъни, Коршуни, КIуссурни, МухаIхни хиваршис хивар адчесын джигабыд хъуву. Атталын джамаъаIт (хаIдданан) Калеликва, ДжинаIгъыка, Коршука аликкы, Бабаюрт зонайл хив гивхьу.Аттална хив (джамаъаIт) йихьни насылаке ибаратба: ЫIсейвани (мани насылакIле БагьаIрчеевана насылвад эйгьен), Качал-АIлеевани, Искандараани, Лезгиеваршди (Аюбаанбывад эйгьен), Джанейвани, Дибыраани. Мамрыйни хивей атталбышди насылбышин добы медынбыд ихьес мумкун вобна.Атталбы, сайыс хилиджи хаIдын халкь эйхье. Манбы, шагьарбышиле, са джура хиваршиле савагьийба, санаб сувал’ни Аттал, Мамрей, Бабаюртни зонайл тезеба алявъийни хиваршее ешемишоохье. Сувал’ни Аттал хьебцIал’ меен хайбы (хианбы), Бабаюртни калелбышиквани, джинаIгъбышиквани, коршубышиквани тезе хивее (къийнад мани хивыхъад до дешин, — Кь.О.) атталбышда 40-50 хизан, Мамрей (Азербайджан Републикайл) 150-иле гьеххен атталбышин хизанбы водунбы.Атталбы лап авала заманайле гейб доюкан малдарар, гьамыб экынчеер, мейвачер вухьа, багъ-бахчейна иш ваацIанбы вухьа. Экынаква, багъбахчейква Мамреебын атталбы машгъул вухьа. МанбышикIле вакьаIнаб, малкъарайнаб пеше вацIа вухьа. Мамрийна хек, аIракь, цIабыл, джалах эчер, инджил доюка ыхьа. Атталбыше джинснани балканаршин йил’хыбы гьывааджу. ЦIаIхбышди аIрайл’ атталбы вакьаIни пешейн чIакIын устадар хьинне ваацIа. ВакьаIна пеше гьаIшдеб гьыIрматука вобна. Гьел’бедти, гьаIшдийн джаванар медни пешебышикваб машгъул воохьенбы. Атталбышди аIрее, гьаар тухумеенче югын малдарар, маъаIъаллимар, динэгьлер, хивни тасурруфатын ишчер, банкирар, экономистар, ярахни кьуввабышин эскерар, дохтурар, ишкарар, спортсменар, музыкантар, художникар, вобунбы. Аттални джамаъаIтын быкырда гьаIшде Исламни диныс гуджнака ыIбадат гьаъа. АIхреени себышее мани хивни джамаъаIтыке хаIбба инсанар гьаIдж къилмишааъас гьабкIын. Къийнад атталбышин джамаъаIт гьаIракатее водун. Манбы чалышмишоохьенбы Сувал’ни маIгьалыл’на джона хив гьувааджена. ГьаIшде хивее дагъайдни сыныфбышин мактаб ишлемишехьи водун. Атталбы тIотIаршин устадар вобунбы. Атталбышди итвын дад, республикайл’, оIлкайл’ ацIа. Мани хивни инсанаршихъад гьор, сих кIыл’да эхьи. Атталбы чалышмишоохьенбы джон хизанбы гьалални къыкыл’ хаIдхъаъас.
