ДжинаIгъ//Джиний Дагъыстанеена цIаIхбы (йихъбы) ешемишоохьена  Сувал’ни магьаIлыл’на алибна хив вобна. Мана Самур дамайни сагъни сурак’ сувани этякык’  гивхьу.

 Хивни яныл’ кьоIбле дама: Самурый Дюлтий чичилхъа илекка. ДжинаIгъ дамабышике ганзбышди бендин (зинджирын) къорамышааъа. Манчихъа гора, хив хьинен вуккеесда (веранааъасда) мункум дешда. ДжинаIгъыхъад кIоран ва йиссейн таарых водун. 1850 сен мани хивее 360 хав ешемишхьа.  ДжинаIгъ джуваб  цIаIхбышди арайл кьоIни джурайл’ ишлемишехьи. КьоIбъэсда манчина ишлемишоохьена  форма Джиний вобна. ДжинаIгъва эйгьен, амма зы Джиниеехъа оххъаIсва эйгьи. Агар хъидгIын гьеъэе – гъу гьищуне, нени хивнане? Джаваб хъеле: зы джинаIгъалий ворна. Профессор Илья Павлович Петрушевске XX-ъэсди асырни 30-ъэсди сенбышее маIънаакван, ацIаал’ гьелен асар  (Джаро-Белоканские вольные об¬щества в первой половине XIX в.) одкIун. Манкъуни одкIунийн гьагван: XVIII-ъэсди, сайид XIX-ъэсди асырни гьихъани сурал’ кьоIбле ДжинаIгъна хив вухьа: Дагъайбна ДжинаIгъ, Алибна ДжинаIгъ. И.П. Петрушевске одкIунийн ( ши ман одкIуний руссни мизел’, китабэй нягьаIдей одкIун, гьеле): “VI. Джинихское об¬щес¬тво (включает): А.Джиних, Кутбарах, Алиаскар, Гулах, Мамрых, Джинджибах, Баш-Джиних – всего 7 селений, до 900 дымов”. Манкъуни одкIуней А.Джиних (Ашагъы-Джиных) Дагъайбна ДжинаIгъ воохье, Баш-Джиних гьаIшдийна Самур¬ани дерайл’на ДжинаIгъна хив воохье. Хъийгъа, XIX-ъэсди асырни кьоIдъэсди сурал’ Дагъайбни ДжинаIгъын до Гуллюкулхъа садкIыл. Петрушевске гьагуйн хивар, гыргыдабы деш, Дагъайбни ДжинаIгъыке джурахьайнбы водонбы. ГьаIшде манбы тюркни мизел’Гуд’бараг (азербайджанни мизел – Гёзбарах) Дагъайбнийий Алибни Джи¬наIгъыке арайлхъа хъабына хив вобна. Сувал’ хивын агьаалий гьеххехьайнкъаI, ман Галани  хиваршейхъа кочмишхьа. Гуд’барагна хив хъийгъа Алибни  Джи-нейнче кочмишхьайни халкьука хаIб хъувхьа.  Гьаласкьар кьоIни ДжинаIгъыке (Галани, Самурани дерайл’ни) хъийгъа ибхьын. ДжинаIгъын, И.Петрушевске гьагуйни йигIни хивын, джамаIъат сербестын, шавус джад  таIъбы дехьен джамаъаIт ыхьа. Ман джамаъаIт, ахуйни цIаIхбышди, аварбышди джамаъаIтбышиква, Или¬суйни (йиссейда цIаIхни, йихъбышди) султанлыгъыква санад аликкыйни (конфедератив) Республикайни таркибей ыхьа. ДжамаъаIтыхъаб хаIбна гудж, гьыIрмат вухьа.ДжинаIгъ йишди эрайле гьихъа Кавказыл, Рома империейл, къонши оIлкабышил (Мутураршик, Эрменершик) ашкарба вухьа. Россиейни  маIълуматбышее ДжинаIгъни гьаIкIее одкIун водон: Тифлисгъанче Шекейхъани поштини  йаIх¬хъыл, Закаталайнийий Шекийни арайл, цIахураршина ДжинаIгъ донана эн хы¬ллийна хив вобна. ДжинаIгъни вурушей  цIаIхбыше, аварбыше, лакбыше, лезгибыше Надир-шагьни чоджун, Ибрегьим-ханын, къошунбы гьалакау, вудж Ибрегьим-хан есирна аляртIу, гойнер ЧIар-къалэй гивархын, цIайис хъиву (гёххьанауна).1852 сен Кавказыл’ни даIъвийни девырыл’ Врангел’ни къошунын, шенса цIаIхбышин хиваар хьинне, ДжинаIгъ быкырба гёохьанавъуна.  Хивын сабара джамаъаIт гикIуйн, сабара сургунауйн Галахъа, сабара джамаъаIт гьихуйн лакбышди Хулисма хивеехъа. 1859-ъэсди сен хаIдданан джамаъаIт йыIкьалхъа ( аIвхъуна) сувалхъа садкIыл, тезел’бан хив алявъу.Мани вахтал’  сенис са элеес Ахтанче Джинеехъа ейлагъыс наиб Дженгил’бег арайли ыхьа. Манкъвее Дюл’тичайиле Цихий къалеехъамена йаIхъ алявъу.Джинеэъаб доюкан юзбашер – Малла гьаIджий, Ибагь, МуртазаIлий, МурадаIлий вухьа. Хивеъаб доюкан  варрыбы (катхудабы) чоджар: качал Магьмуд, Мурадхан, Юсуф; Джебреъиляана Ибагь, Вешевана Будагъ вухьа. КIалхозбы къурмишаъани деврее хаIббанани хивни варрыбышда девлет’ къавшу, джойиб Сибирхъа юдгунавъу. Манбышин геллесынбы сабкIыл деш. Манбышин хайбы идаарабышис, мактабыс, искIалатбышис, китабханабышис хъуво. 1932-ъэсди сен тезе мактаб аляу. Мааъаб директорна хивынбышика бадалоохьи  къирагъыле хъабыйн маъаIллимар ишлемишебхьа.. ЦIеррыйна маъаIллим Абалаев ЫIсмаыIл’ ыхьа. Хъийгъа СултIанов СултIан, вочий Агъам, кичелы СултIан, цIаIхий Саадикь (1938с.), цIаIхий АIшур (1939.), амсарлы Устархан (1940-42с.), джинагъаIлий ШаIъбан СултIанов (1942с.), джинагъаIлий Муса АIлиев (1948-55с.), джинаIгъаIлий Рамазан ГьуIсейнов (1955с.), цIаIхий Гъазий АIгьмадов, рутуллы Макьсуд Шебетеев,  амсарлы Гъазий Рустамов, калелий Небий ЫIсаев, джинаIгъаIлий Усман ГьаIджиев ишлемишеебхьа. ГьаIшде ДжинаIгъни йыIкьнекни мактабыс директорыйвалла Нажмуддин ГьаIджиеве гьааъа вобна. Хивее цIеддыйн аали (высшее) таIгьсил’ (образование) ГьуIсейнов Рамазанее Ибригьимни дихее алеетIу.ДжинаIгъбышихъад гьайин тохумбы (нассылбы) водунбы: ТIаIлееванбы , Кьадееванбы, ГьаIджимусаеванбы, Митеванбы, Пегьливананбы, КьаIсеванбы, Эмиранбы, МаIгьеванбы, ГьаIджукIанбы, Акеванбы. Вешеванбыйий Джебреиляанбы Гуд’бараг ешемишоохьи.ДжинаIгъбыше  ГьуIсейнов Джавате, Усманова Айше, УIмаров Мусе, ГьаIджиева Гьаве, СултIанова Хануме, Юсуфов Юсуфе, Балаева Рукьияте, Сулейманов Шефе Октябрьни революцейни дойил’на кIанал гьивийкIаранкъаI иштырак гьаъы. Манбышин сабарабы чIырыхъувхьа мааъаб гьабтIу.ДжинаIгъбыше СултIанов АIбдулле, ГьуIсейнов ДжуIме, ГьуIсейнов ГьуIсейне, Эрафиев БаIгьарче, Усманов ГьаIджимагьаммаде, УIмаров Кьурбане, Сулейманов ДжуIме, Сулейманов АIбдулле, Усманов Мустафе, ГьаIджиев ГьаIдже ХаIбни Ватанни даIвъийе иштыракбы гьаъы. Манбышин сабарабы сабкIылыйнбы, сабарабы гябтIуйнбы, сабарабы батмышивхьайнбы. Манбыше хивын, джамаъаIтын до бедням гьаъы деш.ДжинаIгъбыб исламни диныс ыIбадат гьаъан джамаъаIт ыхьа ва водун.  ГьаIдж къилмышааъас Маккайни ва Мадинайни зияратбышилхъа аваалайл’ Мурадхан, Улахан (качаланбы), КIыляй АIбдулла, БалагьаIджий, МагьаIррам, Абалай Кьурбан, Кяхевана Кьурбан, Баху адамийква МаIгьаммадыква, Вешевана РаIгьым гьабкIын. Сувал’ни джинаIгъбышихъаб югун, хаIбба девлетнан, малкъара, вакьаIбынан инсанар, насылбы ыхьа. Совет гьоIкумат къурмышхьайле хъийгъа кIалхозбы кьурмишаъа гибгъыл. Манбышди аIрее джинаIгъбыб вухьа. Манбышин цIеддыйн кIалхоз Хосе Диасни дойилин ыхьа, хъийгъа МагьаIч Дахадаевын до манчис гьуво. Гойне кIалхозыс до «Победа» гьуво. Хъийгъа мед Ленинни дойилхъа кIалхоз хъаъы. Мани кIалхозбышис джурабаджур вахтал’ садрывалла  Усман Усманове, Ибрагьим ГьуIсейнове, КьаIсей ГьуIсейнове, МаIгьаммад ГьуIсейнове, МагьаIррам ШаIъбанове, Муса Мамедове, ГьаIзрат Кьафланове, Кьасум ГьаIджиеве (Кьасым ГьаIджийна дих, хаIдда сенбына хивей кIалхозна садры ишлемишхьа. Дайисийке югун хассиятбы алятIу), БаIьгарчий ЫIсаеве  гьавъу. ГьаIшде манбышди СПК-йис садрывалла Исакь Балаеве гьааъа. Кьадий МагьаIммад доюкана хивни тасарруфатна къуллухчий ыхьа. Манкъвее цIаIхбышис (йихъбышис), Дагъыстанни миллетбишис геед хайирукан ишбы къаджы. Мана са республикайл деш,  Россиейл (Калмыкиейл’,  Астархан вилаетил) Азербайджаныл’ югра ацIа ыхьа. Манкъун до ДжинаIгъни йыIкьнекни мактабыс гьуво водун.ДжинаIгъбышихъаб доюкан ааIлимар гьаIмаше вухьайнбы, гьаI-шдеб вобонбы. РаIгьматтыгъ Рамазан ГьуIсейнов, Дагъыстанни университетна профессор, ингилисни мизени кафедрайна хааIрна ыхьа.  Мана Кавказыл’, Россиейл  инглисни мизеке доюкана ааIлим хьинне ацIа. МаIгьейвани Гьамзатыхъабыб хаIбна ацIаал’на дараджа  вобна. Гьамзат маъаIллим  Дагъыстанни сельхозакадемией  гьыIрматукана ааIлим, маъаIллим ыхьа. ГьаIшде пенсиее ворна. Джуна йаIхъ йишее ЫIсаева Джемиле Гьамзатни йище авхъу вобна. Мана Дагъыстанни девлет халкьни тасарруфатни университетна доюкана ааIлим ворна. МаIнкъее гьаIшде кафедрайс хаIбвалла гьаааъа. Джегьилершини аIрейиб ыIлимылхъа гьаваснанбы джинаIгъбышихъаб гьаIшдеб вобунбы. Манбышда сайир  Сулейманов Максим Сулейманна дих  ворна. Мана гьаIшде Санкт-Петербург ешемишехьи ва ишлемишехьи. Закаталей, Къахей воохьени джинаIгъбышихъаб гьарджура ишил гьыIрматукан, доюкан инсанар кIыл’ба дешобунбы. Кок вацIавхьай, миллет гьивааджий, ман хайир ишбышиква ахты хъаий гьар цIаIхийгъалийн (йихъийн) бордж водон. ДжамаъаIтын диб утIумдананкъаI, ман гьыгъаIйкаран деш, йивна кок сагъбананкъаI, мана хъооххъана деш!