Таарых эн лазымна , эн ваджибна ыIлим вобна. Манчин шакIле миллетын оIгеедын ешайиш, гьааIдисабы, хасиятбы, адабият, миз’, маданият, ешемишивхьайн чIиебы гьагва. Таарыхни гьаIкIеени ыIлим ишбыше, очеркбыше (макьаалебыше) далыйле хъооIни архайс миллетна сифат ашкараъа.
Гьайни очеркэй (макьаале) ши Мишлешни хивни, мишлешни джамаъаIтни гьаIкIее гаф вуккеэс. Йишда макьсад мани джамаъаIтын таарых хъодкуда гьагуй вобна. Мишлешна хив Дагъыстанейиб Азербайджанылиб вобна . Къийна ашкарда Талайн, Мишлешин (ЧIинчIарын), Мишлешин джамаъаIтбы ыхьай ацIан водун. Манчини гьаIкIеедын очерк Азербайджаныл’ни ц1аIхбышди (йихъбышди ) хиваршини гьаIкIеедын маIълумат гьеленкъаI окIанас. Анджах къийнийна макьаале садджу Дагъыстанеени Мишлешни хивни ва Россияйл’ ешемишоохьени мишлешбышди гьаIкIеена вухьес.
Мишлеш, Дагъыстанни Рутул районеена эн хаIбна цIаIхбышда (йихъбышда) хив вобна. Мани хивни дойина маIъна шакIле ашкарба ваацIа деш. АаIлимарше гьарджура, тасдикь дехьайн фыкырбы эйгьи. Мишлешна хив деръягьни акьвале 2240 метрына ахтывалее вобна. Мишлешбыше, гыргыни цIаIхбыше ( йихъбыше) хьинне , Исламни диныс ыIбаадат гьаъа . Манбы мусурманар-суннитар вобунбы . Манбышихъаб адабиятна ( гьам оокIанна, гьамыб йишонааъана ) миз’ вобна. Гьаваа кьыIд’мына мыкIаба воохьи, юххьван серынба. ЦIаIхеенче махъа 5 км. , районни марказеенче 40км., республикайни марказеенче махъа 330 км. йаIххъын водун. Совет гьоIкуматни девырее манбы АIранеехъа Диндийни гадигыле ивийкар вухьа.
ГьаIшде хивее 130-140 хав ешемишехьи. Агар 2017-ъэсди сенийни одкIунийква аляатIахьее, мааъар 1113 инсан ешемишехьи. Дагъыстанеена Мишлешна хив Самур дамайни сагъниб, солниб сурал’ вобна. Йиссейна хив сагъни сурак’, гунайл’ вобна. Тезе хив дамайни солни сурак’, къузайл’ вобна. Хивни аIрее кьоIбле машнена йыIгъ, сайиб пиядаба илгъеебачIена йыIгъ вобна. Къузайни (шимални) сурале манчихъаб сергьат Муслагъни хивни оIрушбышиква, магърыбни сураке манчихъаб сергьат Коршни оIрышбышиква, гунайнийий (джанубнийий) машрыкьни сурале сергьат Азербайджан Республикайни Закатала районни Сувагыл’ни оIрушбышиква вобна.
Мишлеш йиссейна хив джаб деш, йиссейн, кIоран таарыхнана хив вобна. Йиссейни таарыхни ыIлим ишбышди увгьойбышиква, Мишлешна хив къурмишивхьана саджигеехъа хурын убабы(хивар): Хьегь, ГIака, Маллей-атта чичилхъа аликкы. Хьегь убеенче ГьаIмыдяана тохум хъигъевчIу. Из Хьегь вышел тохум ГьаIмидер, ГIака убеенче – тухум Хъалибынбы, Маллей-атта убеенче – тохум ГIытIбы хъигъебчIу. Гыргын ман тохумбы Мишлешни хивее саджигее ешемишхьа. Гьар тохумыхъаб чина уба , магьаIлла вухьа. Мани убайхъад чини тохумен до ыхьа. Гойне ман тохумбы нассылбышилхъа пайлемишхьа . нассылбы хаIдхъыхьамее, манбы тохумбышилхъа садкIыл. Къийнад йиссейни Мишлешни хивее, хивни гьихъийаллани таарыхни абидабышик’, зияратыл’ни къаебышик’, хайбышди баругбышин йиссейни аIрабни мизел'(басмайл’) одкIунийн языбы. цIыцIауйн шикыл’бы (пиктограммы) хъызахха. Манчини сабаранчина маIъна, ва гьиджойи мааъад одкIун ыхьай ашкарауйн. Анджах хаIдданани языбышда ва шикыл’бышда маIъна ашкарааъас даIвхына. Манчин шас шакбы денан умудбы гьели, Мишлешихъад хаIдын еш ыхьава.Мишлешни джамаъаIтын хаIдын иштырак ХаIбни Ватанни даIвъийе гьау. Манбышин хаIббананбы гьаммашийс джааджаб авху. СабкIыл хъабыйнбыб хивын тасарруфат къалхымишаъа кIалхозее пешекарарна ишлемишивхьа ва медын хивеедын санаъаIтбы гьау.Мишлешни джамаъаIтыхъад джон администрацие водун. Мани администрациейхъа Бабаюртни районеена Мишлешна бинаб гёохьана. Мани администрациейс гьаIшде хаIбвалла Къубалыев Рамазанее гьааъа. Совет гьоIкуматни девырее мишлешбышихъад хаIдын кIалхоз ыхьа. Манбышихъаб 4-5 давараршина ферма вухьа. Гьар бакIее 1500-2000 давар малана вухьа. Манчиле гъайре хивее, бабаюртни бинайл’ манбыше 200- 300 къарамал гьуваджи. КIалхозыхъад балканаршин йилхъы ыхьа. Анджах манбы 5-6 сенни аIрее гыргынбы «кIядхъийнбы». Манбышин мал кочес цIедда АIранеехъа, гойне Калмыкиейлхъа, хъийгъад Качубейхъа кьыIд’мийс кочес айкIан ыхьа. ГьаIшде садджу хусысы мал аху. Хурни-хурни хусысы СПК-хъа садкIыл.Мишлешин ярашугъ джон йыIкьнекин мактаб водун. Къийнад манбыше джон югун , гьаIракатыкван мактабын аIдатбы гьуваджы водунбы. Мишлешни мактабни маъаIллимарше хивыс, районыс, республикайс доюкан, билигыкван дохтурар, инженерар, экономистар, юристар, ишкарар, ааIлимар гьуво. Сувал’ни магьалыл’ цIеддыйн йыIкьнекин мактаб цIедда Мишлеше ачмышхьа . ГьаIшде ман эн ешес хаIдын Сувал’ни маIгьалылин мактаб водун. Мактабыс директорыйвалла гьар вахтал’ баджарагъукани маъаIллимее гьавъу. Зы добы алядаххъа деш манчихъа гора, мункум вобна ненахьее кIелиханаъас. Анджах манбышда гьаарна югни джуваббышис лайикьра ворна. ХаIббанани мани мактабни маъаIллимаршиква, джони ишиква зы танышра ворна. Манбышда гьаарна джуни санаъаIтна устад ворна. Ман шакIле ушахаршини ацIаал’бышин,олимпиадабышее, конкурсбышее аляатIани ахтыйни джигабыше гьагва. Къийна мактабыс директорыйвалла Ислам Ибрагьимовее гьааъа. Районни хъаIдхъийни управлениейни увгьойка директораршини аIрее Ислам маъаIллимыхъаб хаIбна гьуIрмат вобна. Мана къуллыхык’ авакIыни регьберыс гьыIсабехьи.Мишлеше югун больница водун. Манчин гыргын Сувал’ни магьаIлылин инсанар авхъааъа, манбышис лазымхьайнкъаI маалидже гьаъа. Юххьан, къыIлина махъа маалидже гьаъас шагьареенче йишин йихъбы авайкIан. Гьел’бедти ман больницайни хааIрни дохтурын Гелани Ибрагьимовын водун. Дагъамийвал’бышихъа ил’дяаку, больницайн дохтурар, фельдшерар, акушеркабы, медсестрабы вахтал’ кумагаъас чIирынкъусахъа гьивийхьаранбы. Мишлеше хаIдын ушахаршин бахче водун. Манчихъад шагьареени ушахбахчебышин хьиннен шарааитбы яратмышау водунбы. Гьел’бедти, иш гьаIракатеехъа бахчейни хааIрынкъее Ширингул’ маъаIллимее . МанкъыIни гьаIкIеедын макьаалебы, теле-радио верлишбы хьулехьее ыхьа. Мебынбышис манкъыIна иш чечнайс районе гивийххьи.Мишлеше почта, ветеринарный пункт ,клуб, китабхана, дуканбы ишлемишехьи. Мишлеш аIдалат гьуваджена, барабарыйвалла гозетяаъана хив вобна.Мишлешин акьва джони хивеенче хъигъебчIуйн доюкан, гьуIрматукан инсанар вобынбы. Манбыше хив джаб деш, быкырда цIаIхбышин миллет ахтывалеехъа къалхымишау.Манбышди аIрее: СултIан шейх Эмир – динэгьлий, ааIлим, караматбынана шейх; ГьаIджи Кьурбан Эфендий ал’ Багъдадий — ааIлим (математик, астраном); Ибрагьимов Гьарун Халилна дих — академик, Дагъыстанни девлет педагожи университетна профессорна, «Нур» кIазетна хааIрна редакторна ишлемишхьа, цIаIхни мизекен ыIлимын, мактаббышисын китаббы одкIун. Манкъвее цIаIхни мизекен, адабиятыкен, таарыхыквен телябабы гьазиравъу. Джухъад джун ыIлимын мактаб ыхьа; Сейдумов МаIгьаммад- цIеррыйн «Знак Почета» орден алеетIуна маъаIллим. ХаIбна Ватанна даIвъий гивгъалассе гьихъа районни хъаIдхъийни управлениейс хаIбвалла гьавъу. Хъийгъа Мишлешни мактабыс директорыйвалла гьавъу; Наврузов МагьаIммад – Рутул районни кIазетыс «Къызыл чобаныс» редакторыйвалла гьавъу. РК КПСС каатиб ыхьа. Дагъобком КПСС-на инструкторна ишлемишхьа. ДАССР-ни промышленностни министрна цIеррыйна маIъвынна ишлемишхьа. Хъийгъа ДАССР-ни статуправлениейс хаIбвалла гьавъу; Рамазан Къоджаев — Мишлешни мактабна директорна ишлемишхьа, Рутул районни исполкомна садрына ишлемишхьа, РК КПСС каатиб ыхьа. ДР-ни Паччагьийвал’ни Советна цIаIхни миллетна эл’чий ыхьа. ЫIмрени аIхреена иш манкъуна «Нур» кIазетиква багълыба. Мана манчина хааIрна редактор ыхьа. Гьел’бедти, мишлешбышихъаб хаIбба ахтыйни дойис, гьуIрматыс лайикьыкван инсанар гьаIшдеб вобунбы. Ши мани хивни инсанаршис хааиш гьаъа, шакIле дяцIан хивни ва хивни инсанаршин маIълумат шасхъа оIтиреъэ ваяхуд зенг гьау, эгье. Манке гьалед кIоран, марахыкван маIълумат гьелес шаке Мишлешни хивни гьаIкIеедын аIхас.
