1852 сенни къыIлини вузаршее душманаршини къошунын, кьома генерал Врангеликва, Сувал’ни дерайлин 15цIаIхбышин, 2 аварбышин  хивар дагъылмишау, гёххьанау. ЦIаIхбышди джегьилершина эб кашкалыква обтIул. Пушкабыди топаршиква ЦIаIхни хивна къае-къаейл’ гьабсыр деш. Сагъба авхуйн адамера, къарер, къоджебы, едар, ичер, ушахар сургунавъуйнбы. Мани гьаIдисайни шагьадее Н. Вукетиче йикIел’ хъаляуйни фыкырбышее эйгьен: «ОIгийл’ инсанар ешемишоохьен джига, зел’-зелейлхъа вод садкIыл. Хайбышике гедхьунийн харабабыйий хъыхьа..»Фаляакатыке къадтибхьынийн ЦIаIхни хивын сабара инсанар  Авариейни ТIляратайни — Камилух , ЧIарадайни –Ириб хиваршеехъа  гьеебхы, сабарабы гуджиква  Закаталайни , Къахни суракни хиваршеехъа кочмишавъу. Садджу 1861-ъэсди сен иджаза гьувойле хъийгъа, инсанар йыIкьалхъа джони юрдылхъа хъооI гибгъыл. Аварбышди хиваршеехъа абкIынийн цIаIхбы аварбышилхъа аливку, Азербайджанхъа абкIынийн цIаIхбы,  манбышилхъа аливку.ЦIаIхее гёоххьанаъасе гьихъа, 12 убабышин манзикбы, ханаршина къала, чIиеке авудын архбы, гьаIммамбы, чIакIын аттабы, эзан торпахбы, хансарайбы ыхьа. Къийнад манчин кIаджарбы хивее хъызахханбы. ЙыIкьнекни асырбышеедын хивын таарых , ыIлимни китаббышиле гъайре, шасхъа манзикни къаебышик одкIун хъызахха.ЦIаIхни хивыхъад 7 чIакIын  тохумбы водунбы: Базеванбы, Валиханар, Исакьурар, КIамазяр, Люлиар, Мусафурар, Нукаранбы. Ман тохумбы нассылбышилхъа битIалехьи.ЦIаIхни хивни гьаIкIеедын ыIлим ишбы ааIлимарше А.Р. Шихсаидове, Гь.Х.Ибрагьимове, Х.Х.Рамазанове, К.Кьурбанове, Гь. Мусаеве, Э.Латифовае, Ф.М. ГьуIсейнове ва мебынбыше одкIун.Совет гьоIкумат къурмышхьайле хъийгъа, ЦIаIхни хивын джамаъаIт хивни тасарруфатыква маIшкьулехьи гидгъыл. Югни гьаIракатбышиква саджигее, мани гьоIкумын писин ишбыд адыйнбы. ЦIаIхеенче кIулакIар хьинне, мерынкъуни фитнабышиква, малдар инсанар Сибирхъа сургунавъу абкIын. Манбы мааъаб батмышивхьа.1936 сен ЦIаIхни хивни джамаъаIтын Буденныйни доюлин кIалхоз къурмишау. КIалхозна цIеррыйна садры ГьаIджиев Нуриддин ыхьа. 1962-ъэсди сен кIалхозын до «Правда» сакIалау. Хъийгъа манбышилхъа хьойикбышин, миххьейбышин, хыIягъбышин джамаъаIтбы аливку. 50-70 сенбышее ман Рутул районни болни кIалхозбышин са ыхьа. КIалхозыхъаб 12 аазыр давар, 800 къарамал, 1500 балкан вухьа. Сен-сениле манчин сай гьалед хаIдхъыхьа. 1948-ъэсди сен кIалхоз джинсын тасарруфат хьинне ВДНХ гьагу. Гел’бедти , кIалхозын гьихъа адкIыний мааъаб ишлемишоохьени инсанаршике аIслыда ыхьа. Ватанын манбышин заIгьматбы кIелиханау деш: Сафаров Сафарыс «Трудовой Славайн» орден, АIгьмадов АIгьмадханыс орден «Знак Почёта», ШаIъбанов Ибрагьамыс «Трудового Красного Знамени» орден гьуво. ЫIсмаъыIлёв ШаIъбан Ленинни доюл’ни орденыс лайикьау. Гьел’бедти мани джаргее, йишди увгьойка, кьаIгьраманни хаIнейс лайикьна Аллагьвердий АIббасов ворна. 30 сенна манкъвее хивын наIхир ухьийхьын. Гьар хааъад къыIл’-кьыIдим чуры, ниссе, няк, хьыняал’ суфраныл’ ыхьа.  ЦIедда «Буденный», хъийгъа «Правда» кIалхозыс хивынбышике садрывалла  ГьаIджиев Нуриддине, РаIгьимов МагьаIммадее, УIмаров Насурлагье, КIамазов Уруджее. ГьаIджиев СааIлигье, Мамедов ШейхаIлийе, Сулейманов АIгьмаде, ГьаIджиев АIбдураIгьмане, Мамедов АIлиме, Мустафаев МаIгьаммадее, РаIгьимов Надире, Гераев ХанаIгьмаде, АIгьмадов АIбдулвагьабе гьавъу.  ГьаIшде СПК «Правдайна» садры КIамазов Юсуф ворна.ЦIаIхни джамаъаIтыс, медни миллетбышис хьинне, хаIдын, хъид’вадаккан уцIур ХаIбни Ватанни даIвъийн ады. ЦIаIхеенче мани даIвъийехъа эн уфтанын, эн гьаIракатыкван, эн кьуватыкван 230 джегьил’ Ватан душманыке къорамышааъас аркIын. Манбышда 105 даIвъийенче сабкIыл деш. Ватанни меега манбыше джон джан гьуво. Къийна ХаIбни Ватанни даIвъийна са ветеран — Саидов ТIагьир АIрыфна дих сагъра аху ворна. ДаIвъий аIлгьаани вахтал’ ЦIаIхни хивни джамаъаIтын хаIдын гьаIракат тылыл’ ва кIанал гьивикIаранкъаI гьау. ДаIвъийе ва тылыл’ иштырак гьауйн джегьилер гьоIкуматни орденбышисый медалбышис лайикьавъу. Манбышда гьуIрмат гьувааджы, едигарыс 1976 сенни ноябрьни 7-чил’ хивни йыIкьнее гьаIйкал гивхьу. Хивни мактабын ушахар манчил’ мугъаетебаххьи. Мани даIвъийе батмышивхьайни сабара джегилнршин някьвбы няааыхьай гьаIшдед ацIа дешодунбы.  АIхреени сенбышее АIлиев Темразни, Фазил Дашлайни, УIмаров Самурни кумагыква сабара даIвъийе гьабтIуйнбышин добы, джо бастуравъуйн джигабы ашкарау. Ман ишбыд гьаIшдед манбыше даянмишау деш.Дагъайдни сыныфбышди мактабна цIеррыйна директор ЦIаIхеенче АIгьмадов Эфендий  ыхьа. ЙыIкьнекин мактаб ЦIаIхее 1969-ъэсди сен ачмишхьа. ЦIеррыйна йыIкьнекни матабна директор РаIгьымов Нафик ыхьа. ГьаIшде ман мактаб манкъуни доюлин  водун. Мактабна бинаа ёкьни элейс бадалавъу. Манче доюкан маъаIллимар, экономистар, инженерар, ааIлимар, дохтурар, спортсменар хъигъебчIу.  Гьел’бедти, мани караанеехъа манбы, мактабни маъаIллимарше гьивхьаравъу. Манбышди аIрее: ДР-ни таIгьсилин лайикьукан маъаIллимар -3, РФ-ни таIгьсилин шарафукан маъаIллимар -2, ДР-ни таIгьсил’на аIълачий-3. Энки ахтыйни дараджайкан маъаIллимар — 4 вобунбы.ЦIаIхни йыIкьнекни мактабыс директорыйвалла цIаIхбышике  АIгьмадов Эфендие, РаIгьимов НафикIее, АIзизов Рашидее, АIгьмадов Гъазее, ГьаIджиев Закирее, УIмаханов ГьаIджи-УIмаханее гьавъу. ГьаIщде мактабна директор ГьаIджиев АIбдулгьаIмид ворна.  ЦIаIхни мактабын районни, республикайни мактаббышди аIрее хьулехьее ахтыйн джигабы аххъы. Мактабни ушахарше гьар сен олимпиадабышее иштыракбы гьаъа ва цIеддыйн джигабы ахъаххъа.  ЦIаIхын йыIкьнекин мактаб къизлени ва нукIранни медалбышиква УIмаханов Замире ва ГьаIджиев Ислямее таамау. Хъийгъа манбыше чIаIрани дипломбышиква аали мактаббы таамау. ГьаIшде кьо1йирсана чIакIни къуллухбышил’ ишлемишоохьи вобунбы. Садджу манбы джаб деш, ЦIаIхни мактабын хаIбба апцIаликван, билигыкван, тербиейкван ушахар къавуккы.ЦIаIхни хивни администрациехъа Миххьейна, Хьойикна, ХыIягъна хивар гядакIва. ЦIебба манчис хаIбвалла ГьаIджиев Шамсуддине гьавъу. Хъигъийни сенбыше цIаIхбышике администрациейс хаIбвалла, ГьуIсейнов Багьавуддине, Мерденов Мердене, ГьаIджиев СааIлигьее, АIлиев Магьмудее гьавъу. Гьашде цIаIхни администрациейна хааIрна АIлиев Вагиф ворна.ЦIаIхни хивеенче ДАССР-ни Аали Советеехъа, хъийгъа Дагъыстан Республикайни Халкьни маджлисеехъа гьайин депутатар: РаIгьымов МагьаIммад, ШаIъбанова Ниней, АIгьмадов Эфендий, Мамедов ШаIъбан, УIмаханов Загьир, УIмаров АIрыф, РаIгьымов ХанмагьаIммад сечмишувхьа.ЦIаIхни хивын республикайс, гьоIкуматыс чIакIын ааIлимар: филологиейни ыIлимна доктор, профессор, кавказовед  Селим  ДжаIфаров, физикайни ыIлимна доктор, академик АIбдулла Мухтаров, медицинайни ыIлимна доктор, профессор Бегьрам АIшуров, экономикайни ыIлимна кандидат, доцент АIрыф УIмаров гьуво. Манбышди ыIлим  ишбышис кьиймат дюнйейл’ни доюкани ыIлимни марказбыше, академикарше гьуво. Къийнаб манбышин телябабы институтбышее, университетбышее, академиебышее ишлемишоохьи вобунбы. Манбышди гьаарункъухъад джун ыIлимын мактаб ыхьа. ЦIаIхни хивенче РФ-ни  язычершини, журналистаршини Союзын уIзвуы Кьурбан Омаханов, язычий Фикрет Гьусейнов, шааирар Элескер ГьаIджиев, ШейхаIлий Ханагьмадов   хъигъебчIу. Манбыше джони асарбышиква цIаIхбышин (йихъбышин) адабият, фольклор, цIаIхбышда адабиятна миз, маданият, таарых  дюнйейлхъа ашкарау.ЦIаIхее хил’дже сенбына участковый больница ишлемишхьа. ГьаIшде манн амблаториейлхъа садкIыл. Мани больнице хиынбышике хаарна дохтурна ХанаIгьмадов ШейхаIлий, Эфендиев Салам, ЫIсаев Таджуддин ишлемишебхьа ГьаIшде хивее кIлуб, китабхана, пошт ва медын ташкилатбы ишлемишехьи водунбы. ХаIдда сенбына хивни маданиятни Хавна директор Вагиф Гьаджиев ишлемишехьи ворна. Ман районын са чечнайс лайикьын маданиятын ташкилат водун. Хивын ярашугъ хаIбна манзик вобна. ОIгийл’ мааъаб мадраса (ЙыIкьнекни асарбышеедын университет) вухьа.  Манчихъад кIоран, йиссейн таарых водун. Манчини гьаIкIее са китаб окIанас ихьесын.  ГьаIшде манзикна имам АIббасов Джалалиддин гьаIджий ворна. Манкъус динни гьаIкIеедын кумаг ЦIаIхни дерайни имаме Эл’дар гьаджий Сулейманове гьаъа.
P. S. ГьуIрматыкан ЦIаIхни хивын джамаъаIт! Гьайни макьаалеехъа хивын гыргын таарых, динэгьлершин  добы; къуллухбышил’ вухьайни инсанаршин гыргыда добы гядкIу деш. Иншеаллагь, ши ман материал гыргыда китабеехъа адчесын.