Гыл’мецI цIаIхбышда (йихъбышда) Дагъыстанни Рутул районеена йиссейна ва кIоран таарыхнана хив вобна. Мана Гыл’мецIни администрациейна марказ вобна. Мани администрациехъа Лекна хивыб гёохьа.
Хив Гыл’мецI- Ахтыни сувабышди зинджирни этякыл’, гьодкуйни Къарадагъ сувайни хылил’ илёбзур вобна. Сагъни сураке Самур аIлгьаа вобна, солни сураке Лекагъанна дера ахмышивхьа хъооI. Хивни гьийб мани дамайний дерайн хьянбы илекканбы. Хивни къаршее кIуняхаршин, воIххаршин кIылин тумарбынан чIалаг водун. Далыйл’ ахтыйна Къарадагъна сува илёбзур. Гыл’мецIанче, хылени кIонекик хьинне, къонши хивар къеджи. Дагъыстанни марказеенче махъа 320 км., районни марказенче -20 км., ЦIаIхеенче- 7км. поштини йаIххъын водун. Гыл’мецI , Рутулни сураке хъооIнкъа цIеббыйна цIаIхбышда хив вобна. Солни сураке манбышди къоншивалее –Къенна хив, сагъни сурак –Миххьейна хив, Лекагъанык’ алла къонши хив- Лек (Къурдул) водунбы. Гыл’мецIанче Балякьадайни гадиген кьом гийгъал. Совет гьоIкумат дагъылмишхьес мега Балякьадайни гадигеенче Азербайджанни сураххъа цIаIхбышди ва рутулбышди сабара хиваршин джамаъаIтбы пиядаба ва балканаршиква ивийкар вухьа. АIхреени сенбышее ман гадиг сергьатыква утIумауйн . Хив Гыл’мецI- Ахтыни сувабышди зинджирни этякыл’, гьодкуйни Къарадагъ сувайни хылил’ илёбзур вобна. Сагъни сураке Самур аIлгьаа вобна, солни сураке Лекагъанна дера ахмышивхьа хъооI. Хивни гьийб мани дамайний дерайн хьянбы илекканбы. Хивни къаршее кIуняхаршин, воIххаршин кIылин тумарбынан чIалаг водун. Далыйл’ ахтыйна Къарадагъна сува илёбзур. Гыл’мецIанче, хылени кIонекик хьинне, къонши хивар къеджи. Дагъыстанни марказеенче махъа 320 км., районни марказенче -20 км., ЦIаIхеенче- 7км. поштини йаIххъын водун. Гыл’мецI , Рутулни сураке хъооIнкъа цIеббыйна цIаIхбышда хив вобна. Солни сураке манбышди къоншивалее –Къенна хив, сагъни сурак –Миххьейна хив, Лекагъанык’ алла къонши хив- Лек (Къурдул) водунбы. Гыл’мецIанче Балякьадайни гадиген кьом гийгъал. Совет гьоIкумат дагъылмишхьес мега Балякьадайни гадигеенче Азербайджанни сураххъа цIаIхбышди ва рутулбышди сабара хиваршин джамаъаIтбы пиядаба ва балканаршиква ивийкар вухьа. АIхреени сенбышее ман гадиг сергьатыква утIумауйн . Гыл’мецI деръягьни акьвале 2172 метрына ахтывале вобна. Гыл’мецIни администрациейни сиягьыйква гьаIшде хивее 550-610 инсан оркIун ворна. Анджах манбышин сабарабы медни районбышее, шагьарбышее ешемишоохьи. Гыл’мецIбыше цIаIхна миз’ гьааъа. Анджах манбышди мизихъад джон лугъад (диалект) водун. Манбышди лугъадын фонетика рутулбышди мизеква акарада водун, анджах лексика , синтаксис, морфология цIаIхбышди адабиятни мизеква уйгъунда хъооI водун. Манбышди мизее фарингал сес’бы аI, оI. уI. ыI растына хъадайли деш, анджах умляутбы аь, уь, оь ишлемишаъа.Таарыхчий- ааIлимаршини увгьойка, Гыл’мецI Кавказ Албаниейни вахтаке хъооIна хив вобна. Мана увгьойка V-VI асырбышее къурмишивхьа. Гыл’мецI хаIбна хив вухьай шас мааъад авайкыйни таарыхни аабидабыше, йиссейни къаб-кьашукьын, авайкийни авала инсанаршини ыIгьтаджбыше, ярахын, някьвбыше тасдикьаъа. Къийнад хивни аIрайл’ йиссейни албан мизени чIизпIызбыше ( иероглифбыше), аIраб мизел’ одкIунни къаебышин тасдикьаъа. Манчиле гъайре хивее йиссейни кIил’сабышин кIаджарбы хъызахха. Манчин шас шаккеехъа ааъа, исламын дин хъалессе гьихъа гыл’мецIбыше менни динбышис ыIбадат гьаъа ыхьа. Къийна Гыл’мецIни хивее ачухна хаIйбышик’ авубна музей вобна. Мааъад йиссейни архайн аваданийбы, сахсийн къаб-къашукь сау водун. Манчиква Гыл’мецIни мактабна маъаIллим Аслан Давудов маIшкьулехьен хаIдда сенбы водунбы. Манкъуни увгьойка, йиссейба хив авхъа чIейлягъеехъаме вухьа гёоку. Мункум вобна, маннIа мебна хивыб вухьа вухьес. Хивни гьихъийалла хаIдда някьвбы хъызахха. Манчиныб хаIббанан таарыхчера шаккеехъа абадчи.Таарыхни маъаIллимни увгьойка, оIгийл’ Гыл’мецIый Лек гьам чIакIын къалабы, гьамыд хивар ыхьа. Хивын до геларшина миз’ къурмишивхьайка алаакьада водун. Гелбы Кавказ Албаниейн са джамаъаIт ыхьа. К.Ф.Ганн Дагъыстанее сафарийенанкъаI одкIунийн джуни ишбышее: « Гыл’мецIна хив, ахуйн медын Дагъыстанын хивар хьинне, Чалагъанын авкваа хьинне ахтыйни ганзаршил’ воб алявъу. Мани хивее гыргынанкъаI темизийвалла къавдже…»Исламын дин Суал’ни дерайл’ни хиваршее еймишехьенкъаI, гыл’мецIбышейий джинаIгъбыше аIхрее ман кьабыляу. Ман къабыляуйле хъийгъа , Гыл’мецIна хив хаIбба динэгьлернани хивылхъа сабкIыл. Мааъаб аIрабни мизен ( языйн, хъаIдхъийн) маъаIллимар, устазар хаIбхъувхьа. АIрабни мизеле гъайре, мааъаб тюркни, фарсни мизен устадарыб кIылба деш вухьа. Хивееъад Кьуръан къаагьас хаIбхъааъан хав-мактаббы ыхьа. Мааъад аIрабни мизен одкIуний ва хъаIдхъий хаIдхъауйле гъайре, аятбы ва джузбы ед’ни мизелхъа сакIалау. 1839-1929 сенбышее Гыл’мецI Самур округни къурлушее вухьа.1852 сен Гыл’мецIыб веранавъуна. Гадигыле ва агьахъаршини сураке хъабыйни Врангел’ни къошунын Гыл’мецIна къае- къаейл’ гьабсыр деш. Пушкабышди топпаршиква хивыке хараба хъау. Сагъба авхуйн гыл’мецIбы Къах-башилхъа, Сарвагхъа, Илисуехъа юдгунувхьа абкIын. Гыл’мецIни джегьилерше урусаршина къошун «хъивийшыл». Гыл’мецIна къала алебтIасдимее душманарше хаIбба эб кIявъу. АIреенче сенбы оIт’мишхьайле хъийгъа, гыл’мецIбышин хизанбы йыкьаIлхъа сувалхъа хъады , мед харабабышике хайбы хъау. Гыл’мецIалий Мирзалай бегихъад АIранее, гьаIшде Мингечавурын ГЭС-ни джигее чIакIын хусусы къышлагъбы ыхьа. Сайид макъухъад хусусы чIиебы Къах-башил’ ыхьа. Хивни гьихъийаллад хусусы джигабы манкъухъад ыхьайнбы. Мани вахтал’ хивее хьебыйре доюкан чоджар : Мирзоев ГьаIджимагьаIммад, Мирзоев Халил. Мирзоев Рамазан вухьа. ГьаIджимагьаIммад динэгьлий ыхьа. Манкъвее цIедда ЦIаIхни мадрасе, гойне Темир- Хан-Шуре диныквена ыIлим алебIту, хъийгъа ЦIаIхни мадрасе маъаIллимна ишлемишхьа. Халил хивна юзбаший ыхьа. Рамазан чохтабы ийхьвана дерзиг ыхьа.А.И.ИсламмагьаIммадовни ыIлим одкIунийбышиква, Гыл’мецIни хивее 84 хавнана са тохум цIебба вухьа. Мана гойне 9-ни , сана-санкъука гогьарыйваллани, насылбышилхъа джуравхьа : АIрабар, Халягар, АIнтарар, Ханияр, Ачиняр, КIумуртбы, ЦIантIарар, Хазарар. Насылбыд джинсбышилхъа битIалехьи . Ачиняар битIалебахьенбы Аскаранбы ( 3 хав), СакIайванбы (4 хав), Нигараванбы (4 хав),Кавамбы 95 хав). КIумуртбышда насыл хьебни джинсылхъа джуроохьи: АIлимамбы(4 хав), Калиловамбы( 5 хав), Казанаваявамбы (3 хав). Гыргыни насылбышди ва джинсбышди аIрее барабарийвалла вухьа. Хивее 4 магьалла вухьа- Алибна магьаIлла, ЙыIкьнекна магьаIлла , Дагъайбна магьаIлла, Къирагъылна (крайний) магьаIлла вухьа. Гьарна насыл саджигее, мебынбышике джурайба ешемишивхьа.Ботаник Н.И.Кузнецов 1911 сен Гыл’мецIа ыхьайнкъаI джуни ыIлим ишбышее одкIунийн: « …Мана хив Самурни сагъни суракёб илёбзур ва манче Лекахъа (Къурдулхъа) 5 верст вод. Гыл’мецI Къурдулыле нимехьее хаIбна хив воб. Манаб, Къурдул хьинне, ганзыл’ ооъабоб гивхьу. Самурна дама авгъанче аIкьни чейлягъенче воб аIл’гьаа. Хайбышди кьадани дахабышиле уфтанна панорама воб ачмишоохьи. Солни сурак машрыкьыл’ Дюл’ти-дагъын джагваран йизбы гиххьыйн сувабы вод къеджи. Гьийд шакIле тикын суван этякод къеджи. Манчин Дагварни Самурын басейний Къара Самурын бассейн джураъа. …»
Совет гьоIкумат къурмишхьайле хъийгъа , хивын тасарруфатбы саджигеехъа саъани вахтал’, 1936-ъэсди сен гыл’мецIбыше Ф.Энгельсни дойилин кIалхоз къурмишау.Манчина цIеррыйна садры Хидиров ЫIсмаыл’ ыхьа. Сен-сениле кIалхоз гьаIракатеехъа хъооI гидгъыл. Районни кIалхозбышди аIрее манбышин кIалхоз гьийдни джаргее ыхьа. АIсас кIалхозыхъад давараршин бакIийбы, къарамалын фермабы ыхьа. Хъийгъа манбышис Бабаюртни районе мал гьуваджесын, сук, хьытIа оозасын, окIбы гёхасын, багъбы адчесын бина гьуво. Сабара сенбышиле кIалхозын до Карл Марксни дойилхъа хъау. Мани сенбышди аIрее хаIбба садрыбы бадалувхьа. Анджах кIалхоз гьаIракатеехъа адчесдимее пешекарарше, хивни едарше джан гиххьы. ХаIм-йигъ ил’дяаку, заIгьмат гьавъу..
Гыл’мецIа цIеддыйн дагъайдни сыныфбышин мактаб 1934 – ъсди сен ачмишау. Мактабна цIеррыйна маъаIллим Мирзоев Салам Халилна дих ыхьа. Гойне ман 8-ни сыныфынчилхъа илгъечIу. Манке чIакIни сыныфбышин ушахар хъаIдхъас цIебба Мишлешехъа, гойне ЦIаIхеехъа авайкIан вухьа. Хив хаIбхъувхьайле хъийгъа, Гыл’мецIни хивее йыIкьнекин мактаб 1978 сен ачмишау. Манчис директорыйвалла гьааъас Керимов Грой Юсуфни духайс хааишау. ГьаIшде Гыл’мецIни йыIкьнекни мактабыс директорыйвалла ЫIсаев ГьаIджиыIса маъIаллимее гьааъа вобна. Гыл’мецIа сельсовет советни девырее къурмишау. Махъа кьоIни хивын – Гыл’мецIыний, Лекын джамаъаIтбы эчIу. ЦIеррыйна мани сельсоветна садры цIаIхий ГьаIджиев Шамсуддин ыхьа.Гыл’мецIни джамаъаIтын , авхуйни хиваршини джамаъаIтбыше хьинне, хаIдын уцIур ХаIбни Ватанни даIвъийе (даIвъээ) цIыIцау. Манчин гьаар хаахъа кIаарна хабар , хъид’вадаккан ярабы ады. Гыл’мецIанче душманыке Ватан азадааъас 60 джегьил’ аркIын. Манбышди аIрее 5 офицер ыхьа. Манбышда 4 гябтIуйнбы, 1 сагъра хъары. Ши авуд ХаIбни Ватанни даIвъээ иштырак гьаунбышин сиягьий гьели : ГьаIджиев ГьаIджий, Джамалов Вагьаб, Керимов Мустафа, Джабраилов Микаил, Наврузов МутIаллиф. Мирзоев ГьаIджибала, Исрафилов Сирадж, АIгьмадов АIлигьаIджий, Керимов Зияд, Мирзоев Сейфуллагь, Мирзоев Семед’, Мирзоев Мирза, ЫIсмаылев Джамал, ЫIсмаылев Зиявуддин, Абакаров МагьаIммад, АIгьмадов Раджаб, Байрамов Малик, Байрамов АIлим, Джамалов Рамазан, Джамалов Мустафа, Ибрагьимов Рамазан, Къазиев АIбдулла, Керимов Халил, МагьаIммадов Байрам, Мусадикьов Навруз, МагьаIммадов МутIаллиф, Магьмудов АIбдулла, МагьаIммадов ГьуIсейн, Уруджев Ширин, Уруджев Керим, Раджабов ГьаIсан,Сулейманов МаIгьсуд, Сейидев ГьаIджий, Шемилов Мухтар, ЙаIгьяев Байрам, Рамазанов Рамазан, Ибрагьимов Рамазан, ШаIъбанов Казим,АIгьмадов Урудж,АIбдуллаев Навруз, Кьурбанов ГьаIджимагьаммад, ЫIсаев Раджаб, Керимов Леле, Серкаров Мустафа , Серкаров АIгьмад ва мебынбы. Манбышин сабарабы гябтIуйнбы. Сабарабы батмышеебхьайнбы, сабарабы яраламишивхьа даIвъээнче хаахъа хъабы. Къийна манбышике сагъра ахуна саджар дешда. Гыргына раIгьматыххъа аркIынна. Амма манбышикен едигар гыргыни цIаIхбышди джамаъаIтни йикIее мейид водун ва манбышилхъа раIгьмат къухооли. Ватаныс бордж хъувойнбышди аIрее Афганистан вухьайни даIвээ иштырак гьауна Исрафилов Исрафил ворна.ДаIвъийни вахтал’ хивее авхуйни адамершед хивын тасарруфат гьуваджы. Фронтеехъа джоке аIхан кумаг оIтираъу. Манбышиква мыга гьуво хивын едар ишлемишивхьа. Манбыше гьам хизанбы доланмишау, гьам адамершин ишбы хивни аIрайл’ къадже – эзуйбы, хъийшылыйбы, ос-окI сауй, малкъара ухьийхьыний, йаIхъ-кьыIт’ хъауй, гьабтIуйнбы бастуравъуй ва медынбы. Едар душманаршин танкбы илгъимечIеджинва арх гьивкIарас гьабкIын. Манбышин сабарабы вухьнени ыкIарылхъа гябкIу, гьабтIуйнбы джааджаб.Гыл’мецбышихъаб кьаIгьраман едяарыб вобунбы. Манбы: Керимова Вегьда адий ва Байрамова Дестегул’ адий . Гыл’мецI шааираршина, аIшукьаршина, джувабын устадаршина Ватан вобна. Мааъаб АIшукь Муртаза, Фейзуллагь-Баба, Шихемир, Лезги Семед’, КьыIтий Урудж, Уфтан МагьаIммад, Шааир Мамед, Мискин Эмирджан, АIшраф, Керимова Чичак, МаIгьаммадова Малей, ЫIсмаылева Пери, Хаста Гул’газ, Дадашева Нурбике ва мебынбы. Манбыше джон асарбы йишонни къайдайл’, джони лугъадыл’ къурмишау. Анджах шалхъа манбы чапаъу гьидхьыр деш. Къинаб Гыл’мецIа дойикван шааирар, язычера вобунбы. Манбышин асарбы гьаIшдийни адабиятни тIабалбышис ааидынбы водунбы . Манбышди аIрее: шааир ВаIгьид Мирзоев. Манкъуни поэзиейн китаб чапыс гьазираъа водун. Манкъун сабара шечIбы урусни мизелхъа сакIалау; АIбдурагьим Дадашев- Россиейни язычершини Союзна уIзвы. Манкъвее 3 джун китаб чапыке къайиккы. Мирзоев Эмирджанее джун асарбы цIаIхни, урусни, туркни мизел’ ойкIан. Манкъун китабыд чапыс гьазираъа водун. Гыл’мецIбышихъаб югун доюкан дохтурар гьаммаше вухьа ва гьаIшдеб вобунбы. Манбышди аIрее дераджайс, гьуIрматыс эн ахтына Медицинайни ыIлимбышда кандидат, ДДМА-на доцент Мирзоев Эмирджан Саламна дих ворна. Югни дохтурашини джаргее Мирзоев РаIгьман Халилна дих ва мебын джегьил’ дохтурар вобунбы. Гьел’бедти, хивын до ахтыхъаъанбышди аIрее, гьаIкIени йаIххъылхъа инсанар хъаваляъанбышди аIрее хивна имам АIсадуллагь гьаIджий ворна. Исламни динни сардан манкъвее аIхреени сенбышее хаIдын заIгьматбы къадже. Манкъуни мислягьаIтыква ва Благовещенск ешемишехьени ишкар Адил Давудони харджийква хивее уфтанна джуIма манзик алявъу, зияратбы абрелхъа хъаляу, садакьа хиваршее битIалау ва медын Аллагьыс къабылехьен ишбы къадже. Къийнар АIсадуллагь гьаIджий манчини балее аххъы ворна. Гыл’мецIбышихъаб доюкан маъаIллимар ишкарар, устадар, офицерар, программистар ва мебын санаъаIткарар вобунбы. манбышда гьаарна югни джувабыс лайикьра ворна. Ши инам гьааъан Гыл’мецIа ишхена лампа, бухарайн кума мысаджад кIядхъаIс деш.
PS: ГьуIрматыкван гыл’мецIын джамаъаIт! Гьайни очеркее гыргын хивни гьаIкIеедын таарых,доюкани инсанаршини гьаIкIеедын маIълумат гьелес шаке аIхы деш. Мункум вобна ши саIгьфбы къайиккы ихьес. Багъышеъэ. Агар Аллагье шас китаб къайиккас имкан гьувее, мааъад ши гыргын кар къайдалхъа хъаляъасын.
