Илису цIаIхбишда (йихъбишда) хив вобна. Мана Азербайджан Республикайни Къахни районе вобна. ЦIаIхбишди (йихъбишди-албанашини таарихе Илисуйни хивын а джурайна джига авхъаахъа. Самур дерайл’ ни ЦIаIхни хивыле хъийгхъа, Илису (Елису) кьоIдъэсда АIранеена йихъбишда марказ вухьа. Илису (Елису) Илисуйни (Елисуйни) СултIанатна пайтахт вухьа. Мани хивын диб цIаIхбише гиххьы.Илису цIаIхбишда (йихъбишда) хив вобна. Мана Азербайджан Республикайни Къахни районе вобна. ЦIаIхбишди (йихъбишди-албанашини таарихе Илисуйни хивын а джурайна джига авхъаахъа. Самур дерайл’ ни ЦIаIхни хивыле хъийгхъа, Илису (Елису) кьоIдъэсда АIранеена йихъбишда марказ вухьа. Илису (Елису) Илисуйни (Елисуйни) СултIанатна пайтахт вухьа. Мани хивын диб цIаIхбише гиххьы.
ЦIаIхбишин (йихъбишин) ханарше , бегеерше 1723-ъэсди сен ЦIаIхни хивеенче джона бинаа Къахеехъа хъувку.Мааъаб тезе юрд абчу. Хьодле сенна Къахее ешемишувхьа, 1727-ъэсди сен Илисуеехъа кочмишивхьа. Кочмишивхьайна сабаб вухьана – гьаваа.Сувале дюзилхъа абкIыний, ханаршис вахарийн ыхьа деш. ЦIаIхбишин (йихъбишин) ханарше , бегеерше 1723-ъэсди сен ЦIаIхни хивеенче джона бинаа Къахеехъа хъувку.Мааъаб тезе юрд абчу. Хьодле сенна Къахее ешемишувхьа, 1727-ъэсди сен Илисуеехъа кочмишивхьа. Кочмишивхьайна сабаб вухьана – гьаваа.Сувале дюзилхъа абкIыний, ханаршис вахарийн ыхьа деш. Къах деръягьни оIл’чийле (уровеныле) 500 метрына оохъа вобна. Манчихъа ил’дяаку , мааъад къылина лапджад пырада эйхьи. Сувал’ ешемишхьайни инсане пыраалла четинба ооIбахха.Илису Къурмукьни дерайни этякыл’ вобна. Къахеенче Илисуеехъа 12 км, йаIххъын водун. Илису деръягьни оIл’чийле 1200 метрына ооъаб вобна. Мааъаб гьаваа серинба, сувал’ни магьаIлыл’на хьиннена воохьи. Анджах, цIаIхбишди ханаршина марказ Къахеенче Илисуеехъа хъувкуй са мана деш сабаб вухьа. Профессор Гь. Ибрагьимовни увгьойка, марказ бадалавъуйна метлеб сиясатни военный усылбишиква багълыба вобна.Илису сувани тепайл вобна еррашмишивхьа. Къахни сураке махъа хъавалес садджу даарни дереенче воохьи. Хив къузайле ахтыйн сувабишди асманбише къорамишааъа, машрыкьни сураке Къурмукьна дама вобна аIл’гьаа. Мана къыIлина алибкьыл, фелякбишеенче хъооI воохьи. Илисуйке агъалла, сувабишди суралхъа мани дерее аIхрена йихъбишда хив Сарваг вобна.КьоIдъэсда сабаб ЦIаIхенче Къахеехъа, гойне Къаххеенче Илисуеехъа ханаршина бинаа мебна вухьа: увгьойбишиква, ханаршина бинаа хъувкыймебна вухьа: увгьойбишиква, ханарше къеджени ишбишиква наразыйни цIаIхни хивни джамаъаIтын манбишда нассыл гьаIлакавъу. Ман кар XVII-ъэсди асыре ыхьа. Анджах, иш угъадука вухьа, манбы гябатIани вахтал’ са мани нассылна хьунаще мигьманыйвале Миххьейни хивее йихьа. Йидир гуманнее(вухьне) йихьа .ЦIаIхее вухьана къара хабар къавуххьу, мана Балякьадайни (Лекни) гадигенче хаIмде АIранеехъа илгъейчIу аркIын Илисуйни хиве гогьарбишаанкъаI даянмишийхьа. Сабара вахт абкIынле хъийгъа, маIнкъее хъийгъийна ЦIаIхна–Илисуйна хааIрна ухооху.ЦIаIхна ханство Илисуеехъа кочмишивхьайле хъийгъа, манчин до Илисуйни султIанствайлхъа бадалау. Анджах манчихъа илдяаку, ЦIаIхыний Илисуйн халкь са хивын джамаъаIт водун. АаIлим А.Л. Зиссерманни увгьойка, Илисуйни СултIанствеехъа садджу магърибылин, (восточные) цIаIхбы (йихъбы) эбчIу. Сувал’ни маIгьалыл ешемишехьени хиваршике Илисуйни султIанствеехъа ЦIаIх, Муслагъ, Хьойик, Миххьей, ХыIягъ иккеечIу. Увгьойбишиква, ман хиваар ЦIаIхни хивыке джурахьайн убабы (магьаIллабы) водунбы.Манбишиле гъайре Илисуйни султIанатни ыIгьтеехъа джони торпахыл’ ешемишехьен гьаIмшерершин ва енгиляваршин хивар гядкIу.Гь. Ибрагьимовни увгьойка, Калел’на, Мишлешна, ДжинаIгъна, Аттална, МуIхахна хив Илисуйни Султанствеехъа ээчIу деш. Мани хиваршин джаIмаъаIтбы селлимынбы (вольные) ыхьа. Диндийни гадигенче ийкаран джамаъатбы ЧIаIни (Закаталайни) шагьарыка алакьада ыхьа. Анджах , йишди увгьойка Гьарын маъа/ллимн джуваббише ши шаккехъа ааъа,няъас увгье Кавазыл’на даIвъий аIлгьаанкъа мани хиваршини джамаъатбишед вуруше иштырак гьауйн. Манбы манке Даниял султIаныка са джиге вухьа. Кьодъэсыд, Даниял султIане гыргын йихъбишин торпагъбы джуни ыIгьтеехъа алеетIу. Адабиятни таарихе, шак дена, Илису цIаIхбишди хивыс гьаммаше гьыIсаб гьавъу. Илису цIаIхбишда (йихъбишда) хив вухьай Даниял- бегни Урусаршини паччагылхъа НикIолайлхъа одкIунийбише тастикьаъа. Мааъад ашкарда къеджен, Илисуйни хивее садджу йихъбы ешемишивхьа. Мана юрд йихъбишда вобна. Анджах сабара Дагъыстанын ва Азербайджанын таарих чер язычер, журналистар чалышмишоохьенбы Илисуйн таарих бадалаъас, манчис медын ранг гьелес ва медни сентелхъа таарих бадалаъас. Гьорбишин хылеббыйий къел’бы джитIада эйхьи. Ман мысахье акьвалхъа хъигъеечIен. XVI асыре, ХVII асырни кьома асырни кьома Илисуйн султIанат маIгькамехьи гидгъыл.ЦIаIхна хив Илисуйни хивыка саджиге эвчIуна Ширванни къурлышеехъа. Манке Османский империейний фарсашин аIрабы торпагьбишиле алла ичIёдкIунийнбы. Гьар элеес джони суралохъа илгъебчIеджинва ХаIбни Кавказыл’ни сувабишди йикьаIлин торпагъбы йихъбишинбыва эйгьи ыхьа. ВаацIани цIеббыйни фирманыхъа гора , цIаIхбишин торпагъбы персаршини (фарсаршини) ыIгьтее ыхьа.Персаршини шагье Тахмасап I-къве 1562 сен обкIунни фирмане эйгьен: «Ши сабара торпагъбы цIаIхбы ешемишоохьен Ади Кьуркьул бегни ыIгьтеехъа хъели. Мана йишда эн дёлесна ва шахъа кIыры гьелена вакил ихьес».
(Хъигьнийн хъалесын)
