ОIтмишхьайни уIлджумее йизда сафарий йихъбышди аваалыйни Аттални хивейхъа вухьа ва маа хивни джамаIъатыква, гедишатыква, таIбиятыква, зияратбышиква танышхьа ва мани хивее гьауйн хьебыдле йигъ йизди йикIее гьаммашийс ахвас. Уфтанни джигейна хив, дин гьуваджен джаIмаъат, гьихъийаллан зияратбы, йиссен аваалыйн някьвбы, ахтыйн сувабы, джаадын чIалагбы, дамабы, гёдаццен мыкан булахбы, джурбаджур тIетIбы, хьыбы, хьурабы, мигьманыс гьаъан гьуIрматбы мысаджад йикIелиханас деш.

Атталын таарых
ва къурмшивхьай
Аттал йихъбышда сувал’на йиссейна хив вобна. Увгьойбышиква мани хивыхъад 1500-2000 сен водон ва йишди сувал’ни магьаIлейхъа ва хъийгъа Дагъыстанейхъа дин мани хивеенче еймишхьа.
Хивни дойина маIъна ашкарба вацIоохьи дешда, няъасэй Аттал эйгьи. Йихъбышди мизел’ вобна «атта» донана кал’ма, амма дурусда ацIа деш хивын до манчике аслыда ыхьай. Мани сардан хаIдда гипотезабы водонбы.
Аттална хив Самурани гьабхьуйка (ахарыква) сагъни сурал’ гадигбышди (Диндийни, Голеджни, Сувагыл’ни) гIаликёбна. Мана хивыке алани гунайк, сиртыл’ гивхьу вобна ва къузайл’ вухьейиб верыгъ кьыIдимнаб воохьена.
Хивна ахтывалла чIалагни вукIлеква (2100 метрына умманыле – океанни севиейле) гивийгъал. Мани ахтываленче йихъбышди хиваршике, Калелна, Джинягъна ва МухаIхна хиваар къеджи водонбы.
Хивыке Диндийни суралхъа йиссейн, ислам диныке гьихъан, някьвбы аху водонбы. Йихъ-албанаршини одкIунийн кьоIдле абиде хивее, хайбышди санчини баругэй, гьуваджу водон. Ман абидебы христиан диныква алакьада,VI-VII-ъэсди асырбышей магьир устадарше къаейл’ одкIун языйни гьихъийалла, батIрайн накьыш гидхьы, сагъни, cолни сурал’ хачбы водонбы. Хъийгъа йихъбы исламни динылхъа илгъебчIийнкъаI, хайбы аляъани устадарше ман хачбы къоIнисана абидейл кIашиква хараб гьаъу. АIнгалыква ыхьейид ман хачбы абидебышил аху водонбы.
Аттална хив йbхъбышди аIрайл зиярат гьыIсаб воохьи. Динылхъан иням Аттал исламылед гьихъа ыхьайн/ Манчихъаб сабаб вобна: Аттал, Мамрий са хив вухьа. Мамрийни хивее ыIбадат гьаъан кьоIдле зиярат (часовня) ыхьа. Хъийгъа манчини санчее демирчийна дукан гивхъу вухьа. Хивни сагъни сурал йиссейн Зарнайлхъани, Къумулхъани, йаIххъыл гадига, сувани вукIлел Арматиян донана хаIбна килса вухьа. Лекидна монастыр, Курмукун, Къахын, Лекидын, Къумун, Джинягъын, (Гулkюгун) МухаIхын килэсабы VI-VII асырбышей аляийнбы водонбы. Аттална хивыб мани абидебышди джаргейхъа гёjхьа. Мани хивни гьихъийалла хаIдда зияратбы вод ва мани зияратбышее шейхар, аIлимар, дин еймишаъа гьабтIуйн динэгьлер бастуравъу вобонбы.

Хивын джаIмаъат
Атталын халкь гьаммаше гьаракатей ыхьа, Галахъа хьебни гадигеле ийкыр, Сувагылни дерайлхъа Вухни гадигиле (гал’бышиле) Хъованехъа Голеджни гадигале, Агъдамбышилхъа, Диндийле йаIхъ вухьа.
Атталбыше ваIкьаIбы, чавра, балканар, гьeваджи ыхьа Атталгъанче югни балканыква 4-7 саъаIте Мамрейхъа инсан гьийхьарнаний.Мамрийныд, атталыныд джаIмаъатбы са ыхьа. Мани кьоIни хивни аIрейдын гьаммаше насылбышин, инсанаршин ивийкырий, кочес абкIын-хъабый ыхьа. Мани хиваршин джамаъаIтбышин джуредхьай совет гьоIкуматни девирыл гидгъыл. Карванбышин хаIддананбы Диндийле ийкыр, ваIкьабышин бинебы, чавра, балканаршин йилхыбы –Голеджни гадигале Хъованейхъа къеъэчIу, манчед чини оIрушбышилхъа айкIан ыхьа. ОIтмишхьайни асырни 60-ъэсди сенылхъаме атталбышин малбы Азербайджанни оIрушбышилхъа кьыIдимна коч гьаъа ыхьа. Ман алакьабы хъоттулийле хъийгъа манбышис Калмыкиейл, Бабаюртул оIрушбы хъуво ва маад тасарруфатбы къурмишаъу, гойнед Аттални, МуIхахни, КIуссурни, Калел’ни, Джинягъни хиваршис цIедын хиваар адчесын джигабы хъуво. ГьаIшде мани хиваршин джаIмаъатбы саджиге ещемишебахьи вобон,ы.
Аттална хив (джамаъаIт) йихьни насылаке ибаратба: ЫIсейвани (мани насылекIле БагьаIрчевана насылвад эйгьен), Качал-АIлейвани, Искендарани, Лезгиеванбышди (Айбаанавод эйгьен), Джанейвани, Дибираани. Манчиле савагьийда мани хивее медынбыд насылбы ихьес мумкум вобна.
Атталбы сайис хилдже хаIдын халкь эйхьи. Манбы Бабаюртни бинайле савагьийба, МагьачIкъале, Къызлар, Россиейни джурбаджур шагьарбыше ешемишохьи вобонбы. Саджу азербайджанни Мамрийни хивее атталбышин 150 гьеххан хав водон.

Доюкван инсанар

Атталбы лап аваала замаанайле гейб доюкан малдарар, экынчеер, мейвачеер, багъ-бахчейна иш вацIанбы вухьа. Экынаква, багъ-бахчейква Мамрийн атталбы машкьул вухьа. Йихъбышди аIрее атталбы ваIкьани пешейна иш ваацIан чIaкIын устадар вухьа. Совет гьоIкуматни вахтал’ доюканан ваIкьана иш ваацIана ЫIсаев Нурай ыхьа. Мана СССР-ни колхозчеершини гурултайна эл’чий ыхьа, Москвайни шагьарей мана III- ъэсди колхозчеершди гурулте ваIкьани пешейни гьаIкIей йишон гьаъу. Манкъве увгьойн: «ВаIкьана пеше дюнйейл’ эн доюквана, гьуIрматнани инсанарше гьавъу. ВаIкьана барака гьаммашийн къык водон, гьар хаан рыцкь водон. ВаIкьа гьуваджий, манчике хайир алятIас аIхий хаIбна барака вобна. МаIхубын игитеер гейб вухьай девлетна, миллетбышда гудж вобна». Манкъвее увгьойн джуваббы гурултейни гыргынкъус кьабыл’хьайнбы ва манбыше гапар гьаъу. ЫIмрени ахрейхъаме Нурай дайий ваIкьана пеше гьааъа вухьа.
Манкъун духйебы ацIааликва хъигъебчIу ва манбыше джони деккин до ахтыхъау. ХааIрна дих ДжуIма Дагъыстанни, хиваршини тасарруфатни министерстве хил’дже сенбына ревизорна ишлемишхьа, хъигьнана дих ШаIъбан милицией ишлемишхьа ва мана полковник ыхьа, хьебыръэсда дих тиджаратее ишлемишхьа, гьаIшдер ишлемишехьи ворна, кIынена дих БагьаIрчий хилдже сенбына «Ленин» донани колхозна садры ишлемишхьа, гойне Улан-Холни зонайл малдохтурийвалла гьавъу, гьаIшдеб манкъве мана иш гьааъа вобна.
БагьаIрчийле хъийгъа мани колхозна хааIрна Балаев Исакь сечмишаъу. Мана мани тасарруфатна хааIрна ыхьайле хъийгъа манчике СПКа хъау. Эгьес эйхьи; Рутулни районе къийна са гьаман тасарруфат водон югда инкишаф гьаъа аху.
Атталбы йисейбаб, гьаIшдеб гьуIрматукван халкь водон. Манбышихъаб доюкван ааIлимар, медын хайирыкван джамаъаIтын, девалетын ишбы къеджен инсанар вухьа, меб вобонбы.
ГьаIджи — Шафий доюквана динегьлий, ацIаалнана аалим ыхьа, АIзим дидейир хаIрна доюквана динегьлийни. Пылат Мусай Совет гьоIкуматни вахтал’ цIеррийна хиваршина (Аттална, МуIхахна, Калелна, КIусурна, Коршна, ДжинаIгъна) Советна садры ишлемишхьа. Дибираршини насылна ТIелим хаIдда сенбына колхозна садры, Дагъыстанни Аали Советна депутат ыхьа. Манкъуна дих Cемед хивее мактабна директор, гьамыр маъаIллим ишлемишхьа. Магьмыд маъаIллим Закатале тасарруфат техникуме ишлемишхьа, доюква, гьурматука ыхьа.
Ахрейни вахтбышил’ Рутулни районе хилдже сенбына районни банкна садры ишлемишхьана Аслан Асланов къийнийни йигъыл’ атталбышда гьуIрматнана инсан ворна.

ГьаIшдийна джамаъаIтна вазият
Совет гьоIкумат дагъылмышхьайле хъийгъа, сувалин хиваар кIылда-кIылда кьаIрахъехьи гидгъыл, няъас увгьее ишбы дешмее джаванар МагьачIкъалехъа, Бабаюртни бинайлхъа ва Россиейни шагьарбышейхъа кочмишеебахьи гибгъыл. Эгьес эйхи Атални хивее са-кьоIбле хизан авху вобна, манбыб ешайиш дагъамхьени аIлгьаас гьазирба вобонбы. Амма юххьан хъыхьамее хив дирилмишоохьена, няъас увгьее махъа ейлягъыс эгьес эйхьи 20-25 хизан хъавайли. Хивна дагъамийвалла гьаммаше йаIхъ девхьай вухьа. Совет гьоIкуматни девырил, имканбы ыхьайнкъаI мани хивехъа машинена йаIхъ хъабы деш, гойнед кьыIдим хьыхъаме ишыгъена проблема воохьи.
Зы сагъулва эйгьи мигьманийвалис хъортIулни Исакь чоджийс, джуни эмий Балабег дайийс, хивни имамыс АIбдулла чоджийс, «Ленин» донани тасарруфатни пешакараршис Джалал ва Назим чоджершис, балканар тешкил гьауйни джаванаршис ва быкырни хивни джамаъаIтыс. МанбышикIле зы маншаАллагьва эйгьи ва Аллагьни кумагуква махъа сайид йаIххъее айрес зы кьисматаъана.
Шос югун гьелен, Аттални хивын уфтанын джамаъаIт!