Сувал’ни дерайл’ни хиваршее инсанар йиссейба малдарийвалла гьавъуйква, торпахбы эзыйква маIшкьулоохьи вухьа. Алядыйн магьсул (сук, сикIыл’, хьытIа) чини вахтал’ хъийшыл, варабы гьаъы , хивни йоIххабышее тахыл’ гивихьыр хоIний гьааъа. Ман ишбы–пешебы ахтыйни сувал’ни хиваршее лап четинда гьъас эхьи ыхьа. ЗаIгьмат хаIбна вухьейиб, одхьанан къык джанас хайирыкван манке ыхьа.
Къийнийна йишда гаф ЦIаIхийни хивее ыхьайни варабы гьаъани аттабышди ва сук гивийхьаIрни йоIххабышди гьаIкIеена вухьес.
ЦIаIхийни хивеъад ыхьайни варабы гьаъани аттабышди гьаIкIеедын таарых окIанасдиме, ши хивни кьоманче кIаняхъаме гьыIсабаъасын манчин сай. Манке лап хаIбна хив вухьа. Хивеехъа аIккяаIн дарвазабы са КIаца ыхьа, сабыд Думайни атта. ЦIеддыйке, гьар тохумыхъад ата-байке хъооIн тохумбышин ва насылбышин аттабы ыхьа. Манчиле гъайре аттабы гьар насылни кабабышил’, чIирахьбышейид ыхьайнбы.
ЦIаIхни хивее аваала замаанайни вахтал’ хаIдда тохумбы ва насылбы ыхьа. Манчин хаIддананбы Кавказни даIвъийни вахтал’ гьиняхъа-шахъа юдгунавъу ид’батхьайнбы. Манбы медни миллетбышилхъа аликкы адкIынийнбы. Сабарабы АIранеехъа абкIын, сабарабы Аварстанылхъа, сабарабы Турциехъа, сабарабы Гурджистанылхъа абкIын.Манбышихъадыд джон хусусы варабы гьаъан аттабы ыхьа. ГьаIшде аттабышихьаб ессибы авхьу деш.
ХХ асырни кьоIдъэсди сурале ЦIаIхее гьайин чIакIын тохумбы ешемишехьи аху: Базеер, Валиханар, Исакьурер, Мусафырар, Люляъар, КIамазяр.

Ман тохумбы насылюышилхъа битIалехьи. Масалан Базеевана тохум битIалоохьена АIмеванбы, УстааIлеванбы, КIантIучанбы, ЦIаргеванбы , Гогеванбы ва мебынбы. ГьаIмагьадджад медын тохумбы насылбышилхъа битIалехьи.
Варабы гьаъани аттабышихъад чин таарых водун. Варабы гьаъа гигъалассе гьихъа, атта гьазираъа. Ман къадани джигее хъаъа. Чаврайн хид хьинеква хьимааIхъаъы, ман чахьвбышиква гядаччен аттеехъа. Са-кьоIдле йигъна ман къурыхъихьес гьайсар. Неккенче джолершин шалабы хъады , гатIебы аттани яныл’ югда къурухъихьесдимее мыцее илёзараъа. Вара гьаъани йигъыл’ ман гатIеедын джолер ачмишаъы аттеехъа гёква . Хъийгъа вара гьаъасда балкан гьазирааъа . Манчиххъа осан мыграбы хъаъа. Осани мыграбышди авхъа хьорашеехъа цIамцIарани къайебышин гыргыран теркIенер кIяъа. Манчиква сумбылеена сук кIякIанааъа. Сасса вахтал’ балканын гьабагъани муграбышеехъа хурун ушахар къаляаъа. Хил’дже муграбы хъаъана балкан сомал ооъаб къадахьванавъуйле хъийгъа, тахыл’ авхъа кIяакIан. Гойне балкан хъыгъоошена вареенче. БаIлбий харалбышеехъа саъы вуIханеехъа хъыккекка. Ман къыIдмына чаврайс окIал’ аликкы гьели. Гойне кьувани куракбышиква мыцылхъа аляйгьи. МаIгьаб тахыл’ духайке ва гьаIшеке джурааъа. Темизивхьана тахыл’ машукIбышеехъа савъу , гивийхаIрас йоIххеехъа вуккекка. Манчини гьаIкIее хъийгъа окIанас.
ЦIаIхни хивыхъаб хьейибле маIгьалла ( алибна, авгъана, дагъайбна ) . Гьар маIгьаллайхъад чин аттабы ыхьа.
Алибни маIгьаллайн варабы гьаъан аттабы:
ЦIеддыйн атта кыкьаршини чIирахьни янык, Хьидхьенбы гийгъални джиге водун. ГьаIшде мааъаб ДР-ни МЧС-на пушка гивхьу вобна. ЧIакIын йизбы гёгъанкъаI, мана авгьу ыкIейкI абляаъа. Чини яныл’ медын кьоIдле атта ыхьа.
Ёкьудъэсын атта мани маIгьаллеедын Думайн атта водун. Гьихъа манчини янык’ хив душманаршике къорамишааъана къала вухьа. Манчиссе караванна йаIхъ Йигьрак – Ялгьуз агъадж – Муслагъ – Мишлеш- Калел’ — Диндий – Закатала аIлгъаа вухьа.
Хьодъэсын варабы гьаъан атта ыхьайн Алегьани гармайлхъа аIл’гьаа1ни сахсийни люлебышди тапыл. Чике даахъана Оттак’ ыхьайн йихьыдъэсын, ГьаIджий дайийн атта. Манчихъад хъигьна Алеегъани маIгьалле ыхьайнбы молидъэсын ва юч1удъэсын (кьоIдле) Ханевани насылен варабы гьаъан аттабы.
Манчике дагьайд ыхьайнбы, йыцIыдъэсын ва йиц1ыссадъэсын вара гьаъан аттабы. МанчикIле – ЙаIъеван аттабыний эйгьи..
Манчике дагьайд ыхьайнбмы, йицIукьаIдъэсын ва йицIыхьебедъэсын аттабы – АIбыдяан ва РыъыIфаIлеван аттабы ыхьа..
ЙицIекьвадъэсын атта ыхьайн кьыл’ни тапыл’. Чике дагьайд ыхьайнбы, йиц1уххьвадъэсын ва йиц1ыйихьадъэсын аттабы. Ман аттабы Аневанбыйий ГьыIсанджананбы ыхьа.
Йиц1ыйигIадъэсын атта ыхьайн – Алеехьани маIгьаллайни джаIмаъатни гимгайн атта.
Совет гьоIкуматни девырее Алегьани магьаIллайни някьвбышил’ йыцIымоледъэсын варабы гьаъан атта ыхьа. МанчикIле вертолет гийхан аттава эйгьи ыхьа.
Къадъэсын атта ыхьайн гьаIшде Хьанева сорайбы аляыйни джигее. Къайиссадъэсын атта ЦIягеван атта ыхьа.
Дагъайдни маIгьаллеедын аттабы :
Къайихьебедъэсын ва къаюкьваIдъэсын аттабы Дагьайдни маIгьаллайн аттабы ыхьа.
Къаюххьвадъэсын атта ыхьайн Джелил’ дайеван, къайийхьадъэсын атта ыхьайн мани аттайни оони тапыл’.
КъайийгIадъэсын ва къайемоледъэсын аттабы ыхьайнбы — Кьинт1у Маджидан ва Амруллагь дайеван варабы гьаъан аттабы.
КъаючIадъэсын ва хьебцал’ъэсын аттабы – КIамазяан варабы гьаъан аттабы.
Чике сыкIылда шабахъа хьебцIале садъэсын – Алхасан атта, чике шахъа , хьебцIале кьоIдъэсын АIшуран атта, манчике ооъад хьебцIале хьебыдъэсын Валиханаршин атта ыхьа. Пирыс дёлесын , хьебцIале ёкьудъэсын атта –УстааIлеван варабы гьаъан атта ыхьа.
Авгьани маIгьаллайн варабы гьаъан аттабы:
ХьебцIале хьодъэсын атта – Шейх МаIгьмыдни зияратни яныкин атта.
Чике дагьайд, кьоIдле , хьебцIале йихьыдъэсын ва хьебцIале йигIыдъэсын — БыгьаIран варабы гьаъан аттабы. Чике дагьайд, хьебцIале молиддъэсын АIракь дидеван атта. Чике дагьайд гомас дёлес, хьебцIале ючIуIудъэсын ва ёкьцIал’ъэсын аттабы — ЦIаргеван вара гьаъан аттабаы ыхьа . Манчини янык, ёкьцIале садъэсын ва ёкьцIале кьоIдъэсын аттабы – кIалхозын аттабы ыхьа.
Йишди гьыIсабыква ЦIаIхее ёкцIале кьоIдле варабы гьаъан аттабы ыхьа. Мани аттабышее даватбышин маIъракабыд гьаъанбынийки. Са йигъыл’ хивееъад 40-50 варабы гьаъана вахт вухьа. ГьаIшде мани аттабышин садджу добы ва харабабы аху. Манчиква йишди хивни тасарруфатын ишбыд, аIдатбыд аIрайле адкIынийнбы. ГьаIшде не атта хъаъана, не вара гьаъана, не сук хъийшална, не сук гивийхыIр хоI гьааъана шакIле инсан хиваршее къеджи деш. Маныд югда дешодун. Къыкыхъаб кьиймат дешди джиге баракат вухьес деш.
Хъийгъийна йишда макьаале йоIххабышди гьаIкIеена вухьес.

Темрез АIлиев
Кьурбан Омаханов