ЦIаIхбыше Сувал’,  АIранее,  Бабаюрт юрд абчыйн лап хаIдда сенбы водунбы.  Миллетни  мизеква маIшгъул вухьайни аалимаршини увгьойхъа гора, йихъбышин таарых гейд йиссейн водун. Къийна са китаб нейид, са макьале дешинбы йишди миллетни гьаIкIее одкIунийн, зы хъидядхъыйн. Амма няаджад закIле таарыхни гьаIкIей  атрафлыда  одкIунни материалбышиква  растына хъары деш.

 Мактаббышей шыгыртарше дарсыбы алгъааIни Дагъыстанни таарыхни китабейид цIаIхбышди  таарыхыке лап кIылин  маIълумат гьели водун. Дагъыстанни ыIлимбышди марказейид йихъбышди таарыхыкан материалбыд сейракда растына хъайли. Дора таарых гьасарас таарыхчершис, са кIыл’на гаф къийнийни йигъыле гьааъас. Къийнийна цIаIхийгъалий (йихъый)  гьишуйи, гьиджо иший гьааъа, нягьарее ешемишехьи?  Къийнийна цIаIхийгъалийна  Ватан   гьам  Азарбайджан         ( Гала), гьамыб  Россияйл’ (Дагъыстан) вобна.  ХаIдда сенбы водунбы, манбыше мани  джигабышее юрд абчыйн. Къийна манбы  кьоIни джигейхъа хъыхьайн миллет водун. ГьаIшде гьабкIыний-хъабый гейд дагъам хъыхьа. Йиссееда йишин ата-бабабы ивийкаран гадигбышейдын йаIхъбы «куклакыква» утIумау. ЙаIхъбы ачухдананкъаI инсанар ёкьни-хьони саъаIтей тавсум гьаъа-гьаъа джос лазымни джигейхъа гьивийхьаранбыний. Къийна мана иш лап дагъам хъувхьа. Энки кIыл’ба са сутIка вахтына вуккан, лазымни джигеехъа гьивхьарас. ХаIдда дагъамийвал’бышиква  инсанар таможняйн  пунктбы алгъааIнкъа растына хъавайли. Мейд манчихъа илдяакы, цIаIхбы гьар вахтал’ сана-санбышди югни-писди йигъбышехъа гьивийхьаранбы. Гьаммаше чалышмиш воохьенбы санаб вухьес. Къийнийна йихъый, гьаммашийна хьинне кочей ворна. Мана мысаджар са джигей гийяр деш. Манбы заманайс сикIы иш тIабалааъа Россиейни хаIдданани субъетбышил’ ешемишоохьи. Владивостокыле-Калинградхъаме вобунбы.  АIхреени себышеена цIаIхийгъалий мерна ворна. Гьийдни сенбышее хаIббанани цIаIхбыше (йихъбыше) чобаныйвалла, къалайчийвалла, устадийваллайна санаъаIтбыний гьаъа. ГьаIшдийни цIаIхбышихъаб югун ааIлимар, дохтурар, инженерар, маъаIллимар, ишкар инсанар (предприниматель)  кIыл’ба дешёбунбы . ГьаIкIедад, аIхырейдни сенбишей йихъбышин гьихъа адкIыний гьаIракатеехъа ээчIу. Манбы джурба-джур къуллухбышил ишлемишоохьи. АкьаIна вухьейиб, сеней са элеес едике вухьайни хиваршехъа савайленбы, йиссейн вахтбы йикIел’ хъаляъа. Хивни, хаани югни ишбышее иштырак гьаъан, джамаъаIтыс ахаIн кумаг гьелен.  Къийнийни цIаIхийгъалийн (йихъыйн) ешайишид къат-къатна югда водун.  Гьийдни сенбышей са хаа кьоIбле-хьейибле хизанний ешемишоохьи, гьаIшде гьарункъухъад, джухъад джун хав-уджах водон. АIхырейдни сенбышей шакIле гьар сурал’ джигабы алищу хайбы аляъа , хусусы машинбы илещи къеджен. Манчиныд шахъад кар, вар девлет  ыхьай гьагва. Къийна тека-сейрак растына хъалес, машын дена ийкарна. Манчиныд гьагванки, манкъухъад нениджад сурале кеситийвалла девхьай.  Гьелбетте, гыргыда мал-девлет манбыше гьавъуйни заIгьматыка къазанмиш гьаъа. Югун ешайиш ыккэйсдиме, югнаб заIгьмат гьааъас вуккан. Аллагье  эйгьен: «Ваке гьаIракат, заке баракат». Къийнийни йигъыл’ шахъаб  баракат нимеенахьее вобна ,амма манчика са джигее мугьуIббатын ихьес ыккан. ГьаIйифки, шас къийна ман къийхьар деш. Инсанаршин кар хаIдхъыхьа лети , джони аIреедын мугьуIббат кIыл’ хъехьи. Манчихъа ил’дяакы, йишин миллет сабырыкван, ацIааликван, мурватыква, рагьыIмыкван миллет водун. Йишди  миллетихъад кIоран таарых водун. Ман вахтыни умманее батмышхьессе гьихъа, окIанас ыккан.   Ши мед гьайни т сен гьар йишди миллетни хиваршини гьаIкIеедын маIълумат гьелес. Чалышмишивхьесынбы мани хиваршини игитершини, югни инсанаршини гьаIкIее окIанас; мани хивын таарых гьелес, манбышди дагъамивалике йишонааъас.Къинийни макьаалейна «кьаIгьраман»  МуIхахна хив ( Баш МуIхах) вобна. Мана Сувални дерайл’на эн алибна цIаIхбышда ( йихъбышда) хив вобна. Сувал’ни дерайл’ МуIхахын къонши хивар КIуссырый Калел’ водунбы. ( Калел’на хив гьаIшде Сувал’ни маIгьалыл’ авху дешобна. КIуссыр аварбы ешемишоохьи .  МуIхах хив Калел’ни администрацехъа гёохьа.  МуIхахыхъаб тыIрхылиб вобна. Мана АIраныл’на МуIхах вобна. Мана хив Азарбайджанни Закаталайни районе вобна. Мани хиваршин джамаъаIтбы сана-санкъун гогьарбы гьыIсабоохьи.  Азарбайджаныл’ни МуIхахни гьаIкIеена гаф мебни макьаале вухьес. Сувал’ни МуIхаха 25-30 хав водун ешемишехьи. Хивееъад дагъайдни сыныфбышин мактаб ишлемишехьи. МуIхахбы хивни тасарруфатыква маIшкьулехьен джамаъаIт водун. Хивеехъа  поштина йаIхъ хъабыйн са- кьоIдле  сенбы водунбы. ТокIан ишихыд махъа хъийгъа гьихъа  цIыцIау. ОIгийл’ муIхахбы  югун къоранабы, малдарар вухьа. Манбышихъаб 2-3 давараршин фермабы ыхьа. Гьар хизаныхъад 50-60 давар, 5-6 къарамал, 2-3 балканар ыхьа. МуIхахбышди нисенын, чурынын дад Дагъыстанеейид, АIранеейид лап югда ацIа ыхьа. Къийнад имкам вобни инсанарше къишлыгъ муIхахбышике илещи. МуIхахбышихъад югун оIрушбы, ейлягъ гьаъасын чолбы, кьаIджалбы, мыкIан алшанбы водунбы.  Совет гьоIкумат дагъылмишхьессе гьихъа, Сувал’ни МуIхаха ешайиш гьаъий вахарийда ыхьа. Поштина йаIхъ девхьейиб, сергьат ачухба вухьа. Диндийни гадигыле пиядаба, балканаршиква 3-4 саъаIтни аIрее Галахъа илгъечIенаний. КьыIд’мийсда аIгьтият : хоI, чей, аджи-уджи, кьев, нафт, ишбышка ва медын карбы АIраненчений илещи ваяхуд джони малакени манбы бадалаъа. Совет гьоIкумат дагъылмишхьайле хъийгъа, МуIхахын джамаIъатыд ахуйн цIаIхбышин миллет хьинне, кьоIна хъыхьа. Ешайиш дагъам хъыхьа. КIылба – кIылба манбы Бабаюртни районеени бинабышилхъа кочмышоохьи гибгъыл. Манбыше кIуссурбышиква саджигее тезе юрд абчы. Манчис дойид Камбулат гьуво. Къийна муIхахбы Азарбайджаныл’, Россиейни шагьарбышее, Дагъыстанни шагьарбышее, Рутулни, Бабаюртни, Къызларни районбышее ешемишоохьи вобунбы. ХаIббанани муIхахбышикIле ёкьубле: цIаIхна, урусна, азарбайджанна, аварна мизяар ацIа. МуIхахбышди аIрее хаIбба гьуIрматукван, билигыкван инсанар вобунбы.  Манбыше джона аIсас юрд – Сувал’на МуIхах, мысаджаб  кIеливханааъа деш.Ши  хаIдын хааиш гьаъа «НУР» хъаIдаххъанбышилхъа : агар шохъад вушди хивни инсанаршини, таарыхни, аIдатбышди  гьаIкIеедын югунматериал, югун шикыл’бы водхьее, йишди редакциехъа оIтиреъэ. Ши меб кIазеетее йишди хиваршини гьаIкIеена  рубрика вуккей. Агар кьисматхьее, аIхрее китаб «ЦIахурстан» къайиккас. Шос югун Аллагье гьелен!