ЦIаIхни миллетыхъад кIоран ва йиссейн таарых водун. Мани миллетын чини таарыхе джурабаджур динбышис ыIбадат гьаъы. ЦIеддыйн манбышин дин маджусвалла (язычество) ыхьа. Мани диныква аалаакьан аIдатбы гьаIшдед сабара цIаIхбышди хиварше мейид водунбы. Масалан , «Наврузбы» алгъайгьен аIдатбы; гёгъыйбы гёгъанкъаI «Марсбы гийххьен» аIдатбы; къурахбынанкъаI – дамеехъа хьинен долче кIяъан ваяхуд навчейни кокеехъа хьян астафайква кIяъан аIдатбы; аляъани хаахъа баIджейквана яц хъавъуй; хавни охаххъа ва аккайхъа исиот, гьаIйванын гачбы, балканын вузар ыIхый ва медынбы.
Кавказ Албанни оIлкайни девырее цIаIхбыше хачбаразын дин гьаъа ыхьа. Мани диныс ыIбадат гьаыйна тасдикьифвалла йишди хиваршее кил’сабы ыхьайн гьаагва. ГьаIшде манбы харабабышилхъа садкIыл адкIын водунбы. Кил’сабышин сабарабы Азербайджанни цIаIхбышди хиварше хызахха. Масалан , манбы Къумни , Мамрыхни , Лекитни, Зарнайни хиварше ва Къахнийий Закаталайни шагьарбышее хъызахха. Йишин миллет фарсаршини ыIгьтеенани ва къурлушеени вахтал’ зороастризмни диныс ыIбадат гьаъы. Ман дин йишди эрайле аазыр сенна гьихъа гьаъы. АIрабаршин халифатнани девыре йишди миллетын исламын дин кьабыляъы. Ман дин йишди миллетыс хошда хъады ва манчис ыIбадат гьаъа ши гибгъыл. ШакIле ши мусурманарва эйгьи гибгъыл. Йишда саIгьыб Аллагь ворна , МуIгьаммад пейгъанбар (с.аIл.с.) исламын дин еймишаъас къахувына манкъуна эл’чий ворна. НягьаIдый мусурманарше дюнйейл’ джона ыIмыр вуккейс вуккан, Аллагье Джабраилыква МуIгьаммад пейгъанбарысахъа (с.аIл.с) джилда-джилдана Кьуръан къахувы.
Ааазыр сенна гихъа йишди миллетын Исламын дин кьабыляъы ва къийнад манчис ыIбадат гьаъа одун. 950 сенна гьихъа йишди миллетни марказее , манкийни шагьарее ЦIаIхее 1075 с. Мелик шагьни Низам ал -‘ Мул’к вазирни амурыква мадраса алявъу. Манке мана исламын дин еймишаъан ва ыIлимбы хаIдхъаъан цIеддыйн Кавказыл’ ачмишаийн университет ыхьа. Мани мадрасе чIакIын ааIлимар гьазиравъу ва гойне манбы медни хиваршеехъа , шагьарбышеехъа, вилаетбышилхъа ва оIлкабышилхъа дарсбы гьелес, имамыйвалла гьааъас, дин еймишаъас оIтиравъу. Манке йишди миллетын ал’ ШааIфиийни мазгьаб кьабылявъу исламын дин утIумехьи летти, йишди хиваршее манзикбы аляъа гибгъыл. Сабара манзилиле манбы гьаIракатеехъа эчIу, ишлемишехьи гидгъыл.
Манке ЦIаIхий хаIбна хив вухьа. МанчикIле шагьарний эйгьи. АаIлимаршини увгьойква, мани девырее ЦIаIхее 12 аазыр хав ыхьа. Гьел’бедти, мани хивын джамаъаIтыд хаIдын ыхьа. Сабара китаббышее одкIун водун — ЦIаIхий сувабышди аIрее вухьейиб, ясланба вухьа. Гьихъийаллан джигабы гойне кьулершилхъа, ганзбышилхъа, асманбышилхъа садкIыл. Хивни гьихъийаллан табият гомайн, дамайн, гёгъийбыше, селерше, ыкIейкIбыше бадалаъы.
19-ъэсди аырни аIхреехъаме ЦIаIхни хивее, мадрасайле гъайре молибле мазнзик вухьа. УIл’джумани кубаршис хивын ва къонши хиваршин джамаъаIт ЙыIкьнекни манзикеехъани адайли. Ахуйни вахтал’ гьаарынбыше джони маIгьаллайни манзикбышеени кубар ва ыIбадат гьаъа.
Эгьес эхьи, гьар тохумыхъаб джона манзик вухьа. ХХ-ъэсди асырни кьома Советна девыр хъабыйле хъийгъа, ман манзикбы уIтумаыйнбы. Манчин бинаабы искIалатбышис, поштини идарабышис, мактаббышис, китабханабышис , больницабышис хъувы. Хивее са манзик авху. Манаб Шейх МаIгьмыдни ва ГьаIзрат эфендийни зияратни яныл’ вухьа.

Ши чалышмишивхьесынбы шос гьайни макьалее ЦIаIхни хивее ыхьайни манзикбышди гьаIкIеедын маIълумат гьелес.
ЦIеббыйна УIл’джуман кубар гьааъана манзик ЦIаIхее Бегаршини къалее алявъу. Сабара таарыхни китаббыше шакIле эйгьен, мани Бегаршини къалее къирагъыле хъабыйн ЦIаIхни ханствайс регьберийвалла гьааъас хъабыйн бегар джони хизанбышиква ешемишивхьа. Мани къалайни гьаIкIее джурабаджур аIфсанабы водунбы. Анджах ман гьаIкIен вая гьоран ыхьай шаке тасдикьаъас аIхас деш.
Ман гьаадисабы сабара асырбына гьихъа ыхьа. Шалхъа манбы мизеле-мизелхъа хъели гьидхьыр. Мункум вобна, манче сабара бадалыйваллабы ва аIсаслыгъбы (фактбы) терсинанбы ихьес, анджах мана цIаIхбышди таарыхей вухьана гьаадиса вобна. Дора ши манчилхъа (аIфсаналхъа) кIыры гяххъас ва хъодкуйн дарс алейтIас.
ЦIаIх сабара асырбына гьихъа цIаIхбышда марказ вухьа. Мани хивей бегара ешемишивхьа. Манбыше манзикни къаршее, авгъани убайни ооъаб, джурайба ешемишивхьесда бина гивхьу. Манчис до «Къала» гьуво. Къалей бегар джони хизанбышиква «кьыщеаб» ешемишивхьа. Камын, кесирын гьинбышикIле ацIахьа деш. Хивынбыше, кьонши хиварше гьар сен, бордж хьинне, закат хъели ыхьа, ваяхуд гьар джура ишбы гьаъа ыхьа.
Масалан, ХыIйаIгъни хивын итв хъели ва бегаршини тIотIааршин меранбы гьивадже ыхьа; хьойикбыше — сукбы, сикIыл’бы, къаргъадалийбы ёххей гийхуIр, хоI гьавъу, бегаршис хъабаали вухьа; миххьейбыше бегаршин экынбыний эзу, хъийшыл. АлейтIуйн маIъсул хъыккы бегаршисахъа хъели ыхьа;
Муслагъбыше бегаршини балканаршис ягьарбы, вузаар, мусварбы, юзенгибы, къантаргъабы, чул’бы гьазираъа ыхьа. Мани хивее джона иш къулайква гьааъан демырчера вуха. Атталбыше джони кьаIджалбышей балканар манбышин гьиваджу; лекбише даварар, къарамал гьиваджу; Мишлеше доюкан устадар вухьа. Увгьойбышиква. бегаршина «Къала» манбыше алявъу. Коршбыше бегаршис чухъайбы, чекмабы ийххьу. Нейисе, гьар хивын бегаршин назбыний быкыраъа. Ненкъвейий кIыры гидяххъы, манкъус лап писин диван къедже ыхьа. Джоджад джон ихтиярбы сен-сеныле гьеххаъа гибгъыл. Азгъунывхьа, ичий истагъна ааIссе са уIл’джумна манбишикваний «Къале» эйхва. Манчиле хъийгъа адамийс аIл’гьаас иджааза гьели ыхьа. Манбыше ыккейкан зинаакан ишбы къаджы, бегара халкьыни улеке гябкIу. Манбышилхъана наразийвалла хаIб хъувхьа.

Са уIл’джумани йигъыл’ хивын адамера йикьыIгьлийни кубыс манзикейхъа вуIххъа вухьа. Манзикни кьыIтей са едаршина гийъыр йихьа. Адамера яныле алгъаанкъаI, гьина заъаIфа къелилхъа оза хъидехье. Ман адамершис гейд кьыIбыгьда хъаду, няъас увгьее мана вугIыл’ни касна гьуIрмат гьид’ваджий вобна ва адаб ивхъудявъуй вобна.
Са адамершина делес хъихьа гьинкъыIкIле эйгье:
— Вас наш хъехьи дишей, няъас гъу йишда гьуIрмат ивхъудявхъу оза хъидейхьа? Манчиле алла вас диван аххъас, авхийнбышис ман дарс ихьеджин.
Манке едаршинкъей, вукIул’ къалхимиш гьавъу, джаваб хъуво:
— Шу адамера вухайнбыхьий, зы вушда гьуIрмат гьиваджу, адаб авхъу къелилхъа сыгъейцасданий. Зас диван гьаъасын шохъад гьуIкумбы, иджазабы дешинбы. Вушда ламус, йаIгь адкIынод. Шохъад гъирят дешин. ШокIле къеджи дишде гьиджо бейабырчивал’быйий бегарше хивей адачче. Вушди едяаршин, хьунащершин, йишбышин добы «отIалаъа». Халкь дагъамивалейхъа адчу. ГьыIсабыле гьеххан закат саъа. Инсанара къулар хьинне ишлемишааъа. МанбышикIле, вушди аIрей джуваб эгьес аIхана дешда. Манбыше кубара шока саджигей гьаъас лайикьба деш. Манчихъа гора зы шу адамершини сыранехъа абачче деш. Ман ихтелет’бы къайиххьу. хивын адамера ламусейхъа хъабу. Къаммишухьайнбы, едаршина хъоркура йихьайс. Манбыше мислягьаIт къавджена, мани заралыс аIхир гиххьес.
Вергъенни кубыс бегара хаIбни манзикейхъа абыйнкъаI, хивни джаIмаъаIтын гьинбы хинджалбышиква, джидабышиква гябхуйнбы. Манзикей эб вухьа, вайшиван аIршелхъа хъадкIын. Къара думан сугъоцу, верыгъ уюхан авхъу. Эбан эб гьевхъу. Адамера сабырале къаъабкIу Къалейхъа хъобкуба абкIын. Мааъаб быкырда бегаршин хизанбы гьаIлакау. Манбышда нассыл някьвылхъайий йихъыIлхъа саакIалавъу. Садджу мани джазааке са бегна хьунаще къаддирхьын. Мана Муслагъни хивее мигьманыйвале йихъа. Мана вухьнени ушахни кьисматын Аллагье гьивейджу. Мана аIвхъуна хъооIнкъа, йаIххъа са муслагъалий хъызахху. Манкъве ЦIаIхей вухьана къарахабар йишон гьавъу. Мана едаршина йыIкьалхъа Муслагъахъа саркIыл’. Гьамани джар хаIмде мигьманарше, къелил’ йыIкьна сипIырий Диндийни гадигале АIранейхъа хъийку.
Гагьанбыше эйгье вод:
— Мана хьунаще мигьмаыйвалей Миххьей йихьа. Миххьейбыше «Балякьадайни» гадгеле Галахъа алгъарчу.
МаIнкъе джена юрд Илюсыйни хивей абчу. Мааъар маIнкъыIс ушагъ ыхьа. Аллагьна маIргьаматыйвалла, рагьыIм манкъуле камувхьа деш. ХаIр хъихьа. Бегаршина эб манкъуни дамарбышей ивийкар гибгъыл. Манкъуке хаIбна нассыл турамишивхьа. Увгьойбышика, Даниял бегна нассыл цIаIхни бегаршина вухьа.

КьоIдъэсда манзик ЦIаIхее Шейх МаIгьмыдни ва ГьаIзратаIлий эфендийни горханайни яныл’ алявъу. Мани някьвбышилхъа зиярат гьаъас инсанар абайли вухьа. Манчиле гъайре, зияратыл’ садакьаний битIалаъа ва садакьайс къабсырна давар гивкIу хивни ушахаршисний битIалааъа. Зияратни яныль хьинен гарма водун. Ман инсанарше зем-зем хьинне илёгъа.
Зияратыс хъабчы манзик вобна. Анджах манчихъаб мураалий дешда. АцIадеш оIгийл’ мана вухьай. ваяхуд девхьай. Зияратылхъа абыйни инсанарше мааъад кубар гьаъа ва тютйе аляатIа манче. Советни девырее ишлемишоохьени манзикбышда са мана вухьа. Мадраса утIумавъуйле хъийгъа, маадын хаIдданан ыIлимын, таарыхни, динни гьаIкIеедын китаббы мани манзикейхъа хъыккы. Сабарабы гёхьанаъыйнбы, сабарабы бастураыйнбы, сабарабы дамалхъа дагъаы, сабарабы джамаъаIтыке хъидгIынджад гьидяъы абыйни ааIлимарше, таарыхчерше хъоIхъу адкIын. Манке комунистаршина девыр вухьа. Сес гьаъас шавукеджад аIхы деш, гойнеб хивни аIрейиб диныс эксина ааIн къуллухчера кIылба деш вухьа. Мадрасайн китабхана манбышди хылеббышиква дагъылмишаъы.
Шукур Аллагьылхъа, ахуйн китаббы мед манче джегьилершини гьаIракатбышиква ЙыIкьнекни манзикеехъа гьаIшде хъады.
ЙыIкьнекна манзик меб ачмишивхьессе гьихъа, хивын адамера ХаIдни йигъбышди кубаршис махъаний гьавайкIан.