Дагъыстан хивыни тасарруфатна республика вобна. Манчин республикайни ешайише вааджибна джига авхъааххъа.
Къийна республикеени джамаъаIтыке 55-60 фааиз инсанаршин хиваршее ешемишехьи водун. ХаIдданани джиге республикайн экономика артымышхьай хивни тасарруфатыке аIслыда водун. Гьаммаше республике манчилхъа кIорана фыкыр гьуво. Совет гьоIкуматни девыре плановой экономика ыхьа. Сувал’ни районбышее кIалхозбы къурмишаъы. Мааъад малкъара гьуваджы. Дюзил’ни районбышее савхозбы къурмишау. Мааъад къарамал гьуваджы, багъ-бустанбы адчы, маIгьсул саъу. Гыргыни каралхъа гьоIкуматын пIлан гиххьы ва ман быкыраъасдиме гыргын усылбы яратмишауйнбы. Малаква , чIиеква маIшкьулехьена инсан гьаммаше оIгеени джарге ыхьа. Цывылихъа хъийшулыйн маIгьсул, этыгъын чуры, тIымыл’ ва медын мейваабы гьоIкуматын кьийматыке аляатIа ыхьа. Хиваршее ешемишоохьени инсанаршин вукIул’бы нягьаIдый мал, маIгьсул масса гьелес ыкийкIар ыхьа деш. Манчини бале гьоIкумат аххъаххъа ыхьа.Къийна республикеени джамаъаIтыке 55-60 фааиз инсанаршин хиваршее ешемишехьи водун. ХаIдданани джиге республикайн экономика артымышхьай хивни тасарруфатыке аIслыда водун. Гьаммаше республике манчилхъа кIорана фыкыр гьуво. Совет гьоIкуматни девыре плановой экономика ыхьа. Сувал’ни районбышее кIалхозбы къурмишаъы. Мааъад малкъара гьуваджы. Дюзил’ни районбышее савхозбы къурмишау. Мааъад къарамал гьуваджы, багъ-бустанбы адчы, маIгьсул саъу. Гыргыни каралхъа гьоIкуматын пIлан гиххьы ва ман быкыраъасдиме гыргын усылбы яратмишауйнбы. Малаква , чIиеква маIшкьулехьена инсан гьаммаше оIгеени джарге ыхьа. Цывылихъа хъийшулыйн маIгьсул, этыгъын чуры, тIымыл’ ва медын мейваабы гьоIкуматын кьийматыке аляатIа ыхьа. Хиваршее ешемишоохьени инсанаршин вукIул’бы нягьаIдый мал, маIгьсул масса гьелес ыкийкIар ыхьа деш. Манчини бале гьоIкумат аххъаххъа ыхьа.Зас йикIел’ водун йишин кIалхоз гуджнака ишлемишехьена вахт. Манке кIалхозыхъад балканаршин йилхы ,4-5 давараршина бина вухьа.. Гьар бинайхъабыб 4 аазыр даварний воб. КъыIлина манбы сувабышилхъаний хъадайли. КьыIдмийс кочес Калмыкейни тIазбышилхъаний айкIан. Манчиле гъайре йишди кIалхозыхъад Бабаюртыни районе кутан ыхьа. Мааъаб гязани зербышда ферма вухьа. Йигъыс гьоIкуматыс някний хъооли. Сук, сикIыл’, хьытIа, биринз’ оозан экынбы мааъад адчу. Зы месалайс садджу са кIалхоз алеетIу. Сувал’ни маIгьалыл’ гьаIмагьдын 6-7 кIалхозбы ыхьа. Манчин инсанар ишиква таIъмырааъа вухьа ва хизанбы доланмишаъа.ГьаIшде ман девырбы никIык’ къеджи. КIалхозбышике, савхозбишике фемерский тасарруфатбы, кооперативбы, СПК-бы хъау. ДжитIада хивын тасарруфат кьомкIена хъау. ПIланыкани экономикайни джигеехъа алверын (базарын) экономика хъады. Манчин хивын тасарруфат нимеехье далыйлхъа ыIхы. Инсанар иш дена авхумее , хизанбы доламишаъасди дерден шагьарбышеехъа джурабаджур ишбы гьаъас кочмишивхьа. Дуканбы, базарбы хаариджийле хъадыйни малака , мейвабышиква, чурыйка, ниссениква, хьыняаликва гяцIяу. Анджах манчина темизийвалла, саламатыйвалла шавааджаб гозетявъу деш. Сабара сенбы аIрайле адкIынле хъийгъа, гьоIкуматни, йишди республикайни регьбераршини бейнеехъа хъады. Хивын тасарруфат къалхымиш гьидяу геледжагъыл’ ешайиш гьаъас аIхас деш; гьоIкумат доламишхьес деш. Йишди гьоIкуматыхъад хьинеен хивын тасарруфат артымишаъасын имканбы шавухъадджад дешинбы. Амма шале писда манчике истифадабы гьаъанбы дешинбы. ЦIайни кьийматыс хаариджий оIлкабышиле чаврайн, даварын, кIатейн чуры илещи, хьайин палтар илещи, анджах йишин экологический темизин чуры, няк, ниссе базареехъа гьийхьар деш. Джигайлин хивын тасарруфат, хаариджий тасарруфатын кIёкьаIн. ГьаIшде быкырда дагъылмишхьайн хивын тасарруфат тезел’дан къелилхъа сугъоцаъа водун. Ман гьаIракатеехъа адчесдиме инвестициебы ыккан, гьоIкуматын хыл’ авхъас вуккан. Манке гьиджоохье бадалхьесын. АIкьанахъа идяаIс, алеетIас йишин район. ХаIдданан районеедын хивын тасарруфатбы садджу кIазетиле ооъад аху водунбы. КIалхозбышин, савхозбышин малкъара талан-тараш гьаъы, эзан чолбы чIыр хъыхьа. Хивын тасарруфат гьихъа гьогьараъасдимее садджу кьаIран гафбы деш гьаъас ыккан, манчини джиге хукар хъидкIыр ишлемишивхьес вуккан. Гьел’бедти , маIгьбын регьберар, кIылба вухьейиб, шахъаб вобунбы. Манбышда сайир СПК Ленинайна садры Балаев Исакь Расулна дих ворна. Эгьес эйхьи, манкъвее хаIбвалла гьааъан тасарруфат , йишди районее эн гихъа аIлгьаан водун. Ман Исакь Балаевын гьунар водун.Сабара вахтна гьихъа ши манкъуни тасарруфатее Бабаюртни бинабышил’ вухьа ва гьаъани ишбышиква танышивхьа. И. Балаевыква ши биринз оозас чекIбы гьазираъани чолее хъызаахы. Мааъад трахторбыйий машинбыйий ишлемишехьи. ЧекIбышеехъа хьинен архбы цIыIцаъасдимее кIоран кIаналбыйий гьийкIвар. Гаф гьааъанкъаI , манкъвее увгьойн : — Къийна ши йишди оIгее метлеб гивхьу вобна — гьайин бедийагь чолбы, эзани ва бар алебтIасди некбышилхъа сакIалауй. Манчини меега хаIдда ишбы гьаъас фыкреехъа алеетIу водунбы. Мана ишиб къийна деш ши гибгъыл. ЦIедда ши чолбы кол-косыке темизяу. Гойне пIлан аххъы няайий къулайква ихьес торпагъбы эзас ва гьиджойий махъа эзас. Манчинимеега торпагъын анализ алеетIу. Неннчейий махъа хьян цIыцIаъас мислягьаIтбы къаджы. Манчиле хъийгъа, иш гьаIракатыква гибгъыл. Гьайняани чIиехъаб хаIбба кьев воб. Манчихъа гора, ши торпагъ цIебба кьеваке сибыкааъас. Мани чекIбышеехъа ши хьян къайиккас, хьинен кьев гьоогъледжин. Манчиле хъийгъа , махъа биринз, люцерна, окI гьалекийс оозас. Хъийгъа чIие къаIнхьамее, махъа медын кар эзас, багъ-бустан адчес. Иншеаллагь, манке тезе иш джигабы ачмишхьес. Бинайл’ ешемишоохьени инсанаршихъаб къийхъийни йигъылхъана , югни ешайишилхъана умуд вухьес. Гьел’бедти , ман ишбы аIхреехъаме гьихьараъасди меега гьоIкуматни суракен кумаг ыккан. Гьалекийс гьайин къеджен ишбы, ши хусылсы караква гьаъа водунбы. Гьайни ишбышиле гъайре , ши медни ишбышикваб маIшкьулейбахьенбы. Йишди тасарруфатыхъад малкъарад водун. Давараршин фермабы Качубейни тIазыл’ водунбы. Юххьан манбы кочес сувалхъа айкIан. Гьиняаъаб бинайл’ къарамал гьуваджи. Манбы ухьийханаъан нехирванар, гязан дояркабы вобунбы. Манбышис доннух вахтал’ хъели. Манчиле гъайре, ши няк медни бинабышиле савъу масса гьевлес шагьареехъа хъувкекка. Чалышмишоохьенбы, тахыл’ эмекгуныс хъевлес. Йишди СПК-йхъаб база вобна. Махъа ши йишди инсанаршис уджызни кьийматыква кьыIдимына гёххьанасын янаджагъ, окI ваяхуд хивни аIрайл’ лазымехьен мал хъадайли.Шахъад гьаIракат ыхьее , Аллагье баракат гьевлесда, — мани джуваббышиква И. Балаеве шаквана гаф таамавъу.Шас ахуйн, манкъуни гьаIракатыс, садджу угъурбы аIрзуламишаъас.
