Дагъыстаныхъад, чини миллетбышихъа йиссейн таарых водун. Гьаммаше йишин миллетбы саджигее ыхьа ва саджигее душманыка мубариза вукку. Дагъыстанни таарыхни гьаIкIее геед одкIун водун ва ман таарых геледжагъбышис гьуваджий йишин бордж водун.

Аваалыйни вахтал’ йишди миллетбышихъад Кавказ Албания донан гьоIкумат ыхьа. Ман гьоIкуммат I-III асырбышее йишди эрайле гьихъа, X асрее йишди эрайл ыхьа. Махъа Шимал Азербайджанын, Машрыкь Гурджистанын ва Дагъыстанын торпагъбы иккечIу. Кавказ Албанией 26 миллет ешемишхьа ва чин хаIддананбыб лезги миллетбы ыхьа. Кавказ Албания дагъылмышхьайле хъийгъа, сабара миллетбы Лагз донани вилаетылхъа аIккяа ыхьа. Манбы лезгибы, цIаIхбы, рутулбы, агъулар, удинар, табасаранар вухьа. Гумик донани вилаетыл’ лакбы, Хайдакыл’- даргибы, Сарирыл’- аварбы, Джитакыл’- къумухбы вухьа. Мани вахтал’ Дагъыстанын чIакIын шагьарбы Дербент, Семендер, Зирихгеран (Кубачи) ыхьа.
«Армянская география» донан китаб 7-ъэсди асрее одкIунийн водун. Мани китабе мани вахтал’ Дагъыстане нен миллетбы ыхьай аIтрафлыда чини добышиква одкIун водунбы. Ман добы гьаIшдед аху вод. Масалан, дидойбы, цанатбы, цахайки — цIаIхбы, хеноки — хновлыбы, агъулар, табасаранар, катапастионы — кайтакар ва мебынбы.
ЦIаIхбышин таарых быкырни дагъыстанни миллетбышинхьинне аваалыйда водун. Ши гьаммаше дагъымийвалее вухьа, няъас увгьее Кавказыл’ эйхьени сиясатбышди ши йыIкьнее вухьа. Римын къошунбышиква, персаршиква, османаршиква ши вурушмышеебхьа. Мани даIвъийбыше йишин хивар гехьанаъу, миллет сургунеехъа геед гявъу. Имам Шамил’ни девырыл’ 1952-ъэсди сен 13 йихъбышда хив ЦIаIхни магьаIлыл’ гёохьанавъу вухьа ва манчихъа гора мани хиваршин инсанар Закаталайни, Къахни суралхъа абкIын. Манбышин сабарабы йыIкьалхъа 1859-ъэсди сен сабкIыл хъабы, тезелдан юрдбы адчу хивара къурмишаъу. Мини хиваршди аIрее йизда Лекна хивыб вухьана. Манчихъа гора зас йизди хивни гьаIкIее сабара маIълумат гьелес ыккан.
Лек — Дагъыстанеена цIаIхбышда (албан-йихъбышда) гейб йиссейна хив вобна. Манчина бинаа ЦIаIхни хивыхъаб хъигьна аваалыйл’ гивхьу. Лекни хивыхъад медын дойид, Къурдул, водун. Урусни мизел’ Курдул ойкIан ва эйгьи. Мана хив Гыл’мецIни администрациехъа гёохьа. Лекбы гыл’мецIни лугъадыл’ йишонааъа, амма манбышихъад джон легьдже водун. Манбыше джони йишонее хаIдда -би гицIыний ишлемишаъа.
Лекна хив ХаIбни Кавказни сувабышди зинджирни къузайл’ни этякыл’ илёбзур вобна. АIкьананче иляаканкъаI, мана къалайк’ акар къооджи. Сагъни ва солни сураке Лекагъан дерайн аIчебы (гомабы) аIлгьаа водунбы. Манбы чичилхъа хивни гьийд илекка. Лек гьаIшде Россияйна Азербайджаныква сергьатеена хив вобна. ОIгийл’ манче Балякьадайн гадиг ачухда ыхьа. Гадиг алгъавгьу, Азербайджанни Сарвагни хивеехъаний гейбачIе. Агар хъодкуда алетIее, Сарвагыб йиссейба цIаIхбышда хив вухьа. Лекын джамаъаIт, Лекна хив йихъбышди арайл къонши тайфабышди арайл гьаммаше гьуIрматука, доюка вухьа. Мани хивее ваIкьана пеше ваацIан, доюкан йихъбышин ниссе гьаъан, хивни, джамаъаIтни къайгъве аахван инсанар гейб вобунбы. Лекын джамаъаIт гьалалын, темизин, йаIгьнан джамаъаIт водун.
Лекни хивыхъаб йиссейба асырба-асырна доюкан ааIлимар, динэгьлер вухьа. Лекий Баширын баба-дидер диныл’ ооъаб, ыIлимыл’ ооъаб ишлемишебхьа. Манбыше аIрабни мизен грамматика одкIун, джабырын, гьандасайн, физикайн, аIршен ва медни ыIлимбышин тадкьийкьат ыккы, адабиятука маIшкьул вухьа. Мани насылыке эн хъийгъыйна ааIлим Авчий МагьаIммад ыхьа.
ХIХ асырни аIхирыс Лека хьоцIалиле агъаллан хайбы ыхьа. ДжамаъаIтна дамазлыгъ, малкъара, девлет гьехха вухьа. ДжамаъаIтын хив сугъооцааъанкъаI, цIебба манзикыле гибгъыл. Манбыше къонши хиваршиква, къонши миллетбышиква (туркаршиква, агьахъаршиква, аварбышиква, куралыбышиква, мутураршика) югун алаакьабы гьуваджы…»
Совет гьоIкумат къурмишхьай лекбыше югни умыдбышиква кьабыляу. Анджах манбы джони АIранеени хусусы чIиебышике, къышлагъбышике, девлетике вухьа.
1936-ъэсди сен Лека кIалхоз къурмишхьайнкъаI, хивыхъаб, кIалхозыхъаб хил’дже дамазлыгъ вухьа, чаврабы, балканар ыхьа. Манке Галакван алаакьабы ахуний водунбы, къышлагъбы Лекни джамаъаIтысана ахуний. Лекни джамаъаIтыхъад ишилхъан гьавас гьаммаше ыхьайн. ЦIеррыйна мани кIалхозна садры Кьурбанов ГьаIсан, хъийгъа АIлиев АIзимый Джамалов АIбдулла вухьа. КIалхозыс бугъалтерыйвалла манке Расулов Нураддине гьавъу. Манке кIалхозни вукIлел’ иш ваацIана АIзим киший ыхьа. Мани вахтал’ Лека гьуIрматукан едарыб вухьайнбы. Джона сайир Авчий МагьаIммадна къарий РаIйгьан абай йихьа. МаIнкъын дек’, эмисер доюкан, гьуIрматукан инсанар вухьа. Мани насылна Ибрагьимов Шамсуддин киший сабара вахтна гьихъа кечмишхьа. Сабара сенбы адкIынле хъийгъа, лекбышин кIалхоз Гыл’мецIни кIалхозыква аликкы. Лекбыше мани кIалхозысыд джурабаджур къуллухбы гьау. Авхуйни цIаIхбышди хиваршини джамаъаIтбышилхъа хьинне, лекни джамаъаIтылхъа аIзабийвалла, уцIурыквани ярайкан йигъбы ХаIбни Ватанни даIвъийе хъады. Манчин гьаар хизанеехъа къарахабар абы. Леканче даIвъийехъа варкарыква, ул’ душманыле сидяакьванан эн уфтанын 22 джегьилер абкIын.
Манбышда 10 даIвъийе гьабтIуйнбы, батмышеебхьайнбы, 12 сагъба хъабы. Манбышин хаIббананбы яраламишивхьа хъабы.
Сабара хивын джамаъаIт Совет гьоIкуматни девырее Азербайджанхъа кочмишхьа. Къах районни АIгъйезийни хивее юрд абчы. Хъийгъа Леканче джегьил’ хизанбы Урсиятни шагьарбышеехъа кочмишехьи гидгъыл. ГьаIшде джурабаджур шагьарбышее лекбышин хизанбы растына хъадайле. Лекбышихъаб югун малдарар, авчер, тIотIар гьувадженбы оIгийл’ вухьа. Лекбыше гьауйни даварни ниссейхъаб кьиймат дешда. ГьаIшде лекбы алверылхъа гябкIы. ХаIббанан лекбышин джегьилер къуIванани мебеликва маIшкьулоохьи. Манбышди аIрее ишкарарыб (бизнесменарыб) вобунбы. Гьел’бедти, лекбышихъаб медын санаъаIтбы гьаъанбы, спортыква маIшкьулоохьенбыб кIылба дешобунбы.
Къийна хаIдданан йишин сувалин хивар кьаIрахъехьи водунбы. Йизда Лекна хивыб, эгьес эйхьи, кьаIрахъоохьи вобна. Сувал’ ешемишебхьесын шарааитбы ва ишбы дешва инсанар МагьаIчкъалехъа ва Россиейни медни шагьарбышехъа кочмишебхьа абкIын воб. Лекни хивее гьайни сен 2-3 хизан авху. Мумкум вобна, са-кьоIни сеныле манбыб абкIын, хив кьаIрахъивхьес. Мана йишда гееб уцIурнана ва дагъамна дерд вобна. Масала вобна: «Йиссейни архылхъа хьян хъадайленки». ЦIаIхбышди таарыхее хивара кьаIрахъыхьайнбы ва гойне меб махъа инсанара сабкIылыйнбы. Умуд гьааъана, геледжагъыл’ йишди хиваршехъа инсанар сабкIыл хъабы, хивар уфтан хъихьесынбы. Аамин!