2024 сен Россиейни Федерациейни Президенте В. Путине хизанын сен эълан гьау. Хизанни сенее гьокуIматын хаIдда джурабаджурайн программабы ишилхъа адчес. Манбы хизанбы мыIгькамаъасдиме, манчина дараджа ахты хъааъасдимееыккейкан ишбы водунбы.
Къийнийни йигъыл’ Россиейл’ 24,5 милйон хизанбы гудмишехьи. Мани хизанбышее 30 милйонылхъа авабкьырын ушахар чIакIы хъоохьи. Манбышис тербие гьуво геледжагъыл’ дурустни йаIххъылхъа абчесдимее, гыргын институтбы ишлемишхьес ыккан.
Россиейни таарыхе хизанын сен кьоIдъэсди элеес алгъайгьи. ЦIеддыйн 2008 сен ыхьа. Манчин геед югун натийджабы гьагу. Гьамани сенбышее ишилхъа адчыйни программабыше хизанбышис хаIдын хайир гьуво. Манчини аIрайл’ кьомана джига «Материнский капитал» донани программайн авхъу. Программайн нейинки ушахарнани хизанбышда вазият, гьамыб оIлкайни демографиейни вазиятыс гьаракат гьуво. Къийнаб мана программа гуджнаква ишлемишоохьи вобна. Гойне хьинне хизанбышис югун кумаг ушахаршис гьелени пособиебыше гьели.
Аваалыйни замаанайле цIаIхни халкьын хизаныс хаIбна гьуIрмат гивийхьи вухьа. Манбыше хизанна дараджа гьаммаше ахтыба гьувааджи. Манбышихъад аваала замаанайле аиле къурмишаъан, кул’фатбы чIакIы хъааъан югун аIдатбы ыхьа. ГьаIшде замаана бадалувхьейиб, ман югун аIдатбы аIрейнче адкIын дешинбы. ОIгийл’ хизанбы хаIдынбы ыхьа. Манке хизанее энки кIыл’ба хьойре-йихьыйре ушахарний воохьенбы. Манке йицIыйре ушахнан хизанбыд хиваршее растына хъадайленбыний. ГьаIшде шенкийн хьиннен хизанбы, эгьес эйхьи, деш аху. ГьаIшде цIаIхбышди хизанбышее кул’фатбышин сай кIыл’ хъыхьа. Хизанбышее 3-ни ушахыква явашоохьенбы. Къийнийни замаанайс сикIы манбыб кIыл’ба дешинбы. Манбышис тербие гьуво, саIнаъатын саагьибар гьавъуй сибыкна иш дешобна.
Къийнийна йишда гаф цIаIхни халкьын до ахты хъаъани, ата-бабайни аIдатбышиква хаIбба ушахар хаIбхъааъани хизанни гьаIкIее вухьес. Мана Шамхални къасабее ешемишехьени Алхасов Шамил’на хизан вобна.
Шамил’на кок ЦIаIхни хивейнчена вобна. Манкъуна дек’ ДжуIма дайий ва ед’ Айше халай аиле къурмишавъуйни сабара сенбышиле хъийгъа Къах районни Агъйезийни совхозейхъа кочмишувхьа. Мааъаб манбыше юрд абчы, совхозе ишлемишувхьа. ДжуIма дайийхъабый Айше халайхъаб йихьыйре ушах — ёкьуйре гадейий, хьебыйре ичий вухьа. Манбышди гыргынбыше деккиний един тербиейн мактаб илгъечIу. Ушахаршис йишди цIаIхни миллетын югун аIдатбы хаIдхъыхьайле хъийгъа, эвле-атта гьавъу.
Гадебышди аIрайл’ Шамил’ энки кIынна ворна. Мана 1978 сен дюнйейлхъа ары. Манкъуле хъийгъыйн ушахар ичеер вобунбы. ДжуIма дайийна хизан хил’дже сенбына Агъйезей ешемишувхьайле хъийгъа, мееб тезебанба Дагъыстанейхъа савкIаласди кьарарейхъа хъабы. Манбыше гьини элеес юрд МагьаIчкъалайни шагьарни делесийвалейни Шамхални къасабее абчы.
2003 сен Шамил’ эвлемишхьана. Манкъве истагъна Тамела донана ичий алертIы, аиле къурмишавъу. АIрейнче сабара вахт абкIынийле хъийгъа, цIеррыйна дих дюнйейлхъа ары. Къийна манбышди хизанее молюйре ушахар чIакIы хъоохьи. Манбышике йигIыйре гадебы вобунбы. Йиш Хадижа манбышди хизанее молюдъэсын ушах водун. Мана йигIни чоджна са йичи ворна.
Къийна Шамил’ни ушахаршин чIакIынбы исламын дин алятIани мактаббышее хъаIдаххъа. Хурунбыб йыIкьнекни мактаббышейхъа авайкIан. Манбышихъад дарсыбы дешданкъаI, деккисий едис кумагбы гьаъа. Шамил’ вудж машинбы хъаъана баджарыгъыквана устад ворна. Манкъуна иш джига хааъани маIгьаллей вобна. Дарсейнче хъабыйле хъийгъа, гадебы деккике машинбы хъаъас хаIд хъехьи. Гадебышди чIакIынбышихъад деккини саIнаъатылхъан гьавас водун. Манбыше деккис кумаг лазымхьайнкъаI, гьаммаше гьивийхьаранбы. Тамела баджийна кумагчий йиш ворна. Мана кIыл’ра йихьейир, джеке эйхьен кумаг едис гьаъан.
Шамил’на хизан исламни диныс гуджнаква ыIбаадат гьаъа. Гадебыше Дагъыстанни муфтиятын алгъайгьени джурабаджура тадбырбышин иштыракчер вобунбы. Манбы исламын дин кIоралейнче ацIахьес чалышмишоохьи.
Шамил’на хизан къийнийни йигъыл’ хаIбна вухьейиб, гьокуIматыке пособиебышиле гъайре медын кумаг алятIа деш. Манкъуни увгьойка, гьайин сен Россиейл’ хизанын сенхьинне илгъечIий джокIлед лап югда ацIан. Амма къийнийни йигъылхъамее джосахъа гьокуIматна къуллухчий ары де шва джони ешайишика марахламишехьена инсан къаджы деш. Манчихъа ил’дяакы, захъаб зигаара дешда. Йизди ушахаршина кьисмат джоква вобна. Манбышда цIеррыйна кумагчий зы ворна. Зы хаIм-йигъна манбышдимее ишлемишехьи. Манбышис югун тербие гьувой, манбышике инсанар гьавъуй йизын бордж водун, — манкъве къейдау.
Шамиле закван ихтелет геед уфтанни кал’мабышиква быкырау. Манкъве увгьойн: «Ушахар гьувааджий, манбы хаIбхъавъуй дюнйейни гыргыни миллетбышда вааджибна ва лазымна иш вобна. Къийнийна ушах йишин къийхъыйн йигъ водун. Деккинийий ед’ни тербиейква, хивнийий миллетни аIдатбышиква манбышди балей ахуй, манбышис тербие гьувой хаIбна хошбахтыйвалла вобна. Гьаммаше ацIахьес ыккан, кул’фатна шадвалла хизаныке аIсылыба. Югна саламатна аиле ушахна шадна ыIмыр вобна. Йиздимее хаIбна хизан шадвалла вухьана, вобна, вухьесда».
Шамил’ни джуваббышихъад хаIбна маIънаа вобна. Манкъве джуни ыIмырена шадвалла джуни хизаныква алаакьа гьааъа. Мана авхуйнбыше хьинне къазанмишаъани мал-девлетиква деш, джуни ушахаршиква гуянмишехьи. Манбы аIкIеликван, камалукан инсанар хаIбхъааъас чалышмишехьи.
Йишин горуш шикыл’ ыIвхыйка таамхьа. Горушни аIхырее зы Шамилисый Тамелайс югун дилягбы гьеххъы. Хизаныс болун рыIцкь, джос джанана сагъвалла, югун геледжагъбы аIрзау.
