Инсаныс вудж едике ыхьайн джига гьаммаше гыранба вобна. Вахт тIабалавъу махъа гьаркIыний, хивни инсанаршиква хъызаххый, дёлесынбы къавджуй, зиярат гьауй хаIбна хошбахтийвалла вобна.
Къийна мани саягъыл’ни сафарейхъа хъигъебчIес хаIббананбышис кьисматехьи деш. Манбы юрдыле акьаIнаба ешемишувхьайхъа гора, гьар вахтал’ хиваршейхъа аблес чатмишоохьи деш. Мани сардан «Нур» кIазетни редакциейхъаб дагъамийвалла дешда. Редакциейн ишчер сеней кьоIни-хьебни элеес цIаIхбы ешемишоохьени хиваршее воохьи. Мааъад инсанаршиква горушбы алгъайгьи. Манбышди гьаIшдийни вазиятыква танышоохьи. Гьайни дёлесвалей кIазетна мухбир ЦIахыйни дерайл’ни хиваршее сафарийква ыхьа. Манкъве хиваршей къаджейнбыйий къайихьыйнбы джуни макьаале одкIун.
Самурыле агъаллан хивар, ахтыйн сувабы, малкъара ухьийхьанан ямаджбы, мыкIани хьинен алшанбы, къаджийква инсанын йикI’ ачмишехьи. Манбы къыIл’ –кьыIдим уфтанда водунбы. Цывлихъа чIалагбыше, багъбыше ЦIаIхыйни дерайн табият сыкIылдад уфтан хъаъа. Манчихъа илякыйле, инсанна ул’ тохоохьи деш.
АIхырейни сенбышее табиятни уфтанийвалис кьиймат гьооленбышин сай кIыл’хъыхьа. ШакIле ацIан, ЦIаIхыйни дерайл’ни хиваршис табиятыква саджигее ярашугъ гьаммаше мааъаб ешемишоохьени инсанарше гьели. ГьаIшдийна вазият мебна вобна. Йишин хаIдданан хивар кьаIрахъыхьа. Хиваршее инсанар авху деш. Манбышин геллесынбы шагьарбышейхъа кочмишувхьа. Хиваршее тека-сейрак хизанбы аху. Джонар геллесда ешлибы вобунбы. Манбыб сабара сенбышиле ал’гьааIсди фыкырее вобунбы.
Доюквани таарыхчий ааIлимаршини увгьойка, цIаIхбы гьихъа хаIдын миллет ыхьа. Манбышихъад чIакIын хивар, хаIдын тасарруфатбы ыхьа. Манбышин доланджагъ, гудмишувхьай гьувааджени дамазлыгъбышике багълыда ыхьа. Сувал’ни хиваршини аIрайл’ ЦIаIх, Гыл’мецI, МиххьегI, Мусалах, Мишлеш, ДжинаIгъ гьихъа чIакIынбы ыхьа. Мааъб аазырбышиква инсанар ешмишувхьа. АIрейнче хаIдда сенбы адкIынийле хъийгъа, манбы хуру хъехьи гидгъыл. ХаIдын зарба мани хиваршис Советын оIлка дагъылмишхьайке хъетIу. Инсанарше сибыкын ешайиш тIабалаъава сувал’на юрд таргааъа гибгъыл.
ШакIле ацIан, ЦIаIх гьихъа хаIбна шагьар вухьа. Мана ЦIаIхыйни дерайл’на марказ вухьа. Манчис сакIы Авропее цIеббыйна мадраса мааъаб ачухавъу. Гунайл’ни ва Къузайл’ни Дагъыстанее исламын дин еймишехьи манче гидгъыл. Къийна са вахталийни хаIнни шагьарыкейий хивыке садджу до аху. Къийна мааъаб молюбле хизан гудмишоохьи. Манбыб ешлибыйий кьаIсинбы вобунбы. Джаван хизанбы дешинбы
МагьаIбна вазият садджу ЦаIхыйни хивейджаб деш, гыргыни хиваршее яранмишувхьа вобна. Масалан, къийна Лека, Миххьей, Хьойике, Корше, Аттал , Хиягъ, МуIхаIх тека-сейрак хизанбы аху. Калел’, КIуссур кьаIрад водунбы. Гел’мецIа, Мишлеше, Муслагаъа, Джинейиб вазият манмегаб югба дешда. Манчеб хаIбба джаван аилебы кочмишхьа адкIын.
Хивар кьаIрахъыхьайхъад джурабаджура сабаббы водунбы. АIсас сабаб джаванаршихъаб иш девхьай вобна. Амма къийна хиваршее авхуйнбыше мани ихтелетиле рязийба дешинбы. Манбыше эйгьен: «Къийнийни йигъыл’ хиваршее югун доланаджагъ ыккейсдимее гьар джура имканбы водунбы. Мактаббышее маъаIллимар, бол’ницабыше дохтурар, хивни тасарруфатбышее ишлемишувхьесын саIнаъаткарар авху деш. Мани саIнаъаткараршина хиваршее кестийвалла вобна. Хъийгъалетти, сувал’ малкъара гьуваджес ыккананбышис югун имканбы водунбы. ГьаIшде ейлагъбы кьаIрад водунбы. Тасарруфат къурмишаъас ыкккани джаванаршис мани сураке нишикенаджаб дагъамийвалла дешда. Амма шавусджаб манчис фыкыр гьевлес вуккан деш. Гыргынкъве сибыкна иш тIабалааъа».
Зас йикIел’ водун, гьихъа хиваршин гимгабы адамейршиква, джаванаршиква гяцIыний эйхьенбы. Махъа сабыйнбыше хиваршис ярашугъный гьоолена. Мааъад манбыше хивни экономикайке, тасарруфатбы чIакIы хъаъасди мисалабышике, инсанаршин ешайиш юг хъаъасди ишбышикений ителет гьаъан. Манчиле гъайре, хиваршее ешемишоохьени доюквани агъсаххъаларше миллетын къийхъыйн йигъ гозетяъасын мыIслягьатный къооджена. Къийна гимгабыд кьаIрад аху.
Хьойик ЦIаIхни администрациейни таркибейна кIыл’на хив вобна. Гьайни сен мани хивысыб ул’ хъоотIу. ХаIдда сенбына хьойикб хив гьувааджес чалышмишувхьа. Амма гьайни сен мани хывысыб ул’ хъоотIу. Манаб кочмишоохьи гибгъыл. Гьайни сен хивейнче кочмишоохьенбышди джаргэй хивни агъсаххъални Наврузов Леле дайийна хизаныб вухьа. Манкъуни увгьойка, вудж хивейнче деккан-деккан кочмишехьа.
– Зы едике гьайни хивее ыхьа. Йизда ушахийвалла, джаванийвалла ва манчиле хъийгъыйн сенбы хивыка багълыда. Къийна зы са ешбышейхъа гьирхьыл’. Эгьес эйхьи, йизда ыIмыр гьиняаъаб абкIын. Амма манчихъа ил’дяакы, гьайни сен маджбурхьана кочмишхьес. Йизда дих невайс хъаIдхъый гьелесдимее МагьаIчкъалейхъа кочмишхьа. Манкъус ши хивее текба гьавасарас вуккан деш. Сагъвалла вухьена, юххьанийс мееб хивейхъа савкIаласынбы.
Хиваршейнче инсанар абкIынейиб, манбыше юрдбы таргаъа деш. Манбыше хайбы, йицIабы ва сабара медын аваданийбы гьуваадженбы. Вахт вухьайнкъаI, махъа ал’джаахвас гьавайкIананбы. Манчиле савагьийда, къийна хаIдданани хиваршее тезе хайбы аляъа. Гьихъа хиваршейнче кочмишувхьайнбыше тезеданда юрдбы адаччи. Манаб гееб югна иш вобна.
ЦIаIхни халкьын таарых гьаммаше дагъамын ыхьа. Манбы гьаммаше кочей вухьа. Совет гьокуIмат дагъылмишхьайле хъийгъа, мана иш сыкIылбаб гуджламишувхьана. ГьаIшде ата-бабайн юрд таргавъийни джаванарше Россиейни джурабаджура регионбышее маскан абчы. Манбышихъад мааъад джон хайбы, иш джигабы водунбы. Манбышед ата-бабабышин юрд гьувааджес ыккан. Имканбы тIбалявъу тезе хайбы аляуей гьалед югда эйхьи.
Нена няаъа ихьейир сагъбы вухьенбы. Амма юрд, Ватан, едике ыхьана хив ненкеджаб кIеливханааъас вуккан деш. Вахт тIабалавъу махъа зиярат гьаъас оIххъаIс ыккан. ЦIаIхыйни дерайл’ни табиятна уфтанийвалла къавджес вуккан. Мана йишди кьаIсинбышда васи вобна. Ши сувахъанбы вобунбыва гьаммаше фыкрее аххъас ыккан. Сувал’ едике ыхьана сувалхъа сакIаласда. Ман аIдат водун.
