Советни гьуIкумын дюнйейл’ни миллетбышин ешайиш ачухни йаIххъылхъа гявгьу. ЫIмрен къурлуш бадалау. Варрыйнийий касибни аIреедын къатгьаккалауйн. Манчин аазадыйваликва барабарба инсанаршис хъобкуни ыIмреехъан гьаIракатбы ады.
ЦIаIхбышисыд, медни миллетбышис хьинне, Советни гьуIкумын хайир ишбы яратмишау: кьаIрадын хъаIдхъий, кьаIрадын медицина, иш джигабы ва медынбы. Манчин къийхъийни югни геледжагъылхъана умыд гьуво. Советни гьуIкумын цIаIхбышис доюкан ааIлимар, дохтурар, маъаIллимар, экономистар, шааирар, спортсменар ва мебынбы гьуво. Йишди хиваршее мактаббы, больницабы, китабхаанабы, кIалхозбы, маданиятын утагъбы ачмишау. Поштина йаIхъ гьавъу, йыгъааIр аляу, токIан ишихбы, тIелефонбы хиваршеехъа хъады. ХаIдданани чIырвал’бишин оIги ыIхы. Вахт дена гьабатIани инсанаршин оIлумбы кIыл’хъау. Советни гьуIкумни вахтал’ цIаIхбышди джегьилерше аали мактаббышее югун санаъаIтбы алеетIу. ЦIаIхбыше Советни гьуIкумын гьувойн хайир ишбы мысаджад кIелиханаъас деш. Манбы йишди йикIее ва фыкрее водунбы. Анджах Советни гьуIкумын медын, йикIеенче гьаккал гьаъас даIхан ишбыд цIаIхбышди таарыхе гьассырыйнбы. Са чIиенан , са Ватанан, са эбнан миллет кьоIна хъау. Гьалалын цIаIхбышин торпахбы алеетIу мерынкъус хъуво.
ЦIаIхбышилхъа Советна гьуIкум хъабына ХХ-ъэсди асырни 20-21-ъэсди сенбышее. ЦIаIхбышди сиясатни ыIмрее ва таарыхе манчин кIарын ишбы къадже. Советни гьуIкумын цIаIхбы ешемишоохьен Закаталайн округ пызмишау ва ман аччийн тезеда къурмишхьайни Азербайджанни къурлушеехъа. Сувал’ни магьалылин цIаIхбышин хивар ахуйнбы Дагъыстанни таркибее.
ЦIаIхбы Дагъыстанын миллт водун ва манбишда мизиб дагъыстанни мизаршина вобна. Гьел’бедти мана Совет гьоIкуматни девыре вухьана гьаадиса цIаIхбышди таарыхе кIаарни хатIыква обкIун вобна. Манчин цIаIхбышин экономика, маданият, миз’ артымишхьай явашау. ДжитIада манчин цIаIхбышда садибийвалла кьоIна хъавъу. Джанан чоджар двухунбышилхъа саакIалавъу.
Мана цIаIхбышда чIырывалла ХаIбна Ватанна даIвъий таамоохьенкъаI, 1944 сен гуджлемишивхьа. Манчина сабабкарыр манкийна Азарбайджанни Компартиейна цIеррыйна каатиб М.А. Багиров ыхьа. Манкъуни фыкрее ыхьайн садджу цIаIхбышин торпахбы джад деш алеетIуй, манчиле гъайре манкъус ыккийкынийн Дагъыстан быкырда Азербайджанни таркибеехъа алеетIас. Анджах ман кIаарын ниятбы быкыраъас манкъус кьисмат дехьайнбы.
1947 – ъэсди сен АIранеедын цIаIхбышин эзан торпагъбы, мал-къара ухьийхьанаъан оIрушбы къайищу, мааъад Мингечаурын ГЭС ва шагьар Мингечаур аляу. ЦIаIхбишис манчини джигее мал-къара ухьийхьанаъасын къышлагъбы Евлахни сурал’, Кюрдемирни районе хъуво. 1951-ъэсди сен цIаIхбы манчикенбыб вухьайнбы. ЧIиебышиква саджигее, цIаIхбы джони вар-девлетикенбыб гьавъу.
ДжамаъаIтна агь чIиел’ мысаджаб аахвана дешки. АллагьыкIле гыргын къеджен, гыргын къийххьен ва манкъве гьаммаше югнийий писди ишбишис чараа къооджена. М.А.Багировылхъа лиджан джуни ыIмреджад гьидхьырийн. Мана миллетна душман хьинне гуллеламишау.
Совет гьуIкумни девыре Ватаныле, чIиебишиле гъайре цIаIхбышин сай сен-сениле кIыл’хъехьи гидгъыл. Хурун мллетбы хаIдынчин « гьоIгъа» гидгъыл. Хурни миллетни эл’чершис чIакIни миллетимбише оIгеехъа ааIсда имкам гьуво деш.
Миллет инсанаршини, джо йишон гьааъани мизен, торпахын ва медни гьаIракатбыше гьуваджи. Анджах цIаIхбышди оIгее « хаIбна къае» илёбзур. АIране ешемишоохьени цIаIхбышди метил’кIабышее, паспортбышее « азербайджанлы» ойкIан ыхьа, Дагъыстан ешемишоохьени цIаIхбышди дакуменбишее « лезгибы». Манчихъа гора цIаIхбышин сай бирданхьессе кIыл’ хъехьи гидгъыл. Нимеега миллет кIыл’да ыхьей, манбышилхъа гьуIджум гьааъас раIгьатба воохьи. Йишди джуваббишда гудж, гьаIхълывалла тасдикьаъасдиме ши гийдни сенбишее ыккыйн цIаIхбышин гьыIсаб (официальные данные переписи) гьагвас:
1871с.- 21 357 инсан, 1889с. -20 000 инсан, 1926с. -19 085 инсан, 1936 сенил’ гьауйни гьысабын натийджабы(данные) дешинбы, 1959 с. – 7 321 инсан, 1969 с. -11 000 инсан, 1979 с. -14 000, 1989 с. – 20 100 инсан. 2021с.- ??? Иняаъаб шакIле ашкарба вазият официал’ны гьыIсаббышда къооджена. Манчин шакIле гьагван 1071-ъэсди сениле гибгъыл 1989 –ъэсди сенеехъаме, 118 сенее цIахбышин сай къат-къатна хаIдхъихьесди джигее, 1257 инсанна кIыл’ хъыхьа. Шукур Аллагьылхъа мани сенбышди аIрее, даIвъийбыше, чIиривал’бышике гьабатIанбы цIаIхбышихъаб гьыIсабыле гьехханбы вухьа деш. Бес цIаIхбышди сайин гьаIкIен гьыIсаб няхъайий ыхьа зы ооъад одккIунийн. Агар алеетIас хъаде цIаIхбышди хизанбышее мани сенбышее 7-12 ушах ухоха ыхьа. Ши ман усулбы ва оIт’мишхьайн сенбы алеетIу гьаIкIен арифметикайн гьыIсаб цIаIхбышди сайин гьау. Мааъад даIвъийбыше гьабтIыйнбышин, чIирвалике гьабтIыйнбышин, кьаIс хъувхьа гьабтIыйнбышин сайид хъыгъавгьуйн сыраненче. Манчин шас гьайин гьыIсаб цIаIхбышди сайин гьагу:
1871с.- 21 357 инсан, 1889с. — 22 680 инсан, 1926 с. -34 000 инсан, 1936с. – 38 000 инсан, 1959с.-48 600 инсан, 1969 с. — 58 900 инсан, 1979с. — 73 085 инсан , 1989с. – 98 900 инсан, 2021с. — 103 500 инсан. Манбы приблизительный (акаран) гьыIсабын сайбы водунбы.
Совет гьоIкумат дагъылмишхьайле хъийгъа цIаIхбышди айни гьыIсабна вазият гьалеб бадалувхьана. ГьаIшде цIаIхбы гьам Россиейл’, гьамыб Азербайджаныл ешемишоохьи вобунбы. Йишди арифметик гьыIсабыква , агар быкырда аляатIа ыхьей, 130 000 авадкьырийн, шак дена, цIаIхбышин сай ихьесын. Анджах официал’ный гьыIсабын медын сай гьагва. Манчина багьна шокIле ваацIана: миллет’ кьоIна хъауй, джон хусусы чIиебы мерынкъве хылеххъа хъауй.
Миллетин артымишхьай оокIанни ва йишонааъани мизекед аIслыда водун. Миллет саджигеехъа адабий мизен саъа. Манчин миллетин таарых, адабият, маданият гьуваджес кумагаъа. Советни гьуIкумни девыре, 1930-ъэсди сен цIаIхни мизис ааIлим А.Н.Генкое латыни хатIыл’ алифба одкIун. Манчиле хъийгъа, ааIлим С.Джафарове адабий миз, ойкIанан язы артымишааъасдиме цIаIхни мизелин хурни сыныфбишисын китаббы одкIун. Азербайджаныл’ни ва Дагъыстанеени цIаIхбишди хиваршеени мактаббышее едина миз’ аIлгъа гибгъыл. Дагъайдни сыныфбышис 15-хьвад китаб одкIун. Къаджейн ки, инчин Дагъыстанеебын ва Азербайджанылин цIаIхбы саджигеехъа воб сааъа. Миллетин джон таарыход тIабалаъа гидгъыл. 1938 сен манчин оIги ыIхы. С. ДжаIфаровыр сыхмишауна. Манкъус ишлемишхьес оIги гьуво деш. Хил’дже сенбына манкъус ыIлимыка маIшкьулхьес кьадагъа гивхьу. Анджах вахтбы аIрайле адкIынле хъийгъа, манкъвее оозуйни йивын бутагъбы аIляа гидгъыл. Мани йивына кок утумааъасдиме хьян гьелес ыккан. Гьелен хьяныд темизин са гьаваалин ихьес ыккан. Дагъыстанеени ва Азербайджаныл’ни цIаIхбышда миз са вухьес вуккан ва са орфографиейн (ойкIанан) ва орфоэпиейн (йишонааъан) усулбы адабий мизел’ гьуваджес ыккан. Манке шаке йишда адабий миз’ гьувааджес вааIхас.
Сабара сенбына гьихъа зы Азербайджанхъа гьаркIын. Йизда сафарийна метлеб, йизда таарыхна Ватан къавджей вухьа. Мааъар цIаIхбышиква горушмишхьа. ЦIаIхбы ешемишоохьени хиварше ыхьа ва манбишди ешайишиква танышхьа. ГьаIкIебаб Ватаныхъа джан гёдхьанан инсанар мааъаб вобоб. Хиваршее ийкаранкъаI, Ватанын эвайий ыIхийхаI. Зы мааъар йизди хивеена хьинне ыхьа. Мани гьаар хьинехъад, гьар сувахъад, гьар чIалагыхъад, гьар чIиехъад Ватанын эвайий.
Майиб шахъаб ватаныхъа джан гёдхьанан инсанар вобунбы. Манбы чалышмишоохьенбы цIаIбышда миз, адабият, маданият гьуваджес. Анджах манбышисыб йаIхъ ашкарба гьооли деш. Шукур, къийна шахъад хаIдын инкамбы водунбы йишди аIреедын алакьабы маIгькамаъасын. Интернет ши йишди хайирыс ишлемишаъас аIхан. Манчин са фыкырбынан, са гьаIрактнан инсанар саджигеехъа сааъа. КьоIдъэсда ваджибна къийнийна гьаIдиса: Диндийни гдигеенче поштина йаIхъ ачмишавъуй вобна. Манчин шас умыд гьоолена сабара сенбышиле шахъад имканбы ихьесынбы машинбышиква Сувал’ни маIгьалыле вуIххъас ва хъавалес Азарбайджанхъа. 2-3 саъатни аIреена йахъ вухьес. Манке йишин гьам гогьарыйвалин, гьам экономикайн, гьам маданиятын алакьабы гьалед гуджлемишхьесынбы. Йишда девлет йишин миллет йишда Ватан, йишда миз, йишин таарых водунбы. Гьел’бедти сабара гьаIллаъасын суалбы, къаджесын мислягьатбы йишди гьийд сувабы хьинне илёдзур водунбы. Манчини гьаIкее ши медни макьаале окIанас.
РS. Гьайна макале ши оокIананкъаI ааIлимаршин: А.Н.Генкойн, С.АI.ДжаIфаровын, Гь.Х. Ибрагьимовын ыIлимыква ва таарыхыква багълыданан материал ишлемишаъы.
