Лек Дагъыстанеена  цIаIхбышда  (албан-йихъбышда) гейб йиссейна хив вобна. Манчина бинаа ЦIаIхни хивыхъаб хъигьна  аваалайл’ гивхьу.  Лекни хивыхъад медын дойид, Къурдул,  водун. Урусни мизел’ Курдул ойкIан ва эйгьи. Мана хив Гыл’мецIни администрациехъа гёохьа. Лекбы гыл’мецIни лугъадыл’ йишёнааъа, амма манбышихъад джон легьдже водун.  Манбыше джони йишонее хаIдда  -би  гицIыний ишлемишаъа.

Лекна хив  ХаIбни Кавказни сувабышди зинджирни къузайл’ни этякыл’ илёбзур вобна. АIкьананче иляаканкъаI, мана къалайк’ акар къооджи.  Сагъгни ва солни сураке Лекагъан дерайн аIчебы (гомабы) аIлгьаа водунбы. Манбы чичилхъа хивни гьийд илекка.  Лек гьаIшде Россияйна Азербайджаныква сергьатеена хив вобна. ОIгийл’ манче Балякьадайн гадиг ачухда ыхьа. Гадиг алгъавгьу, Азербайджанни Сарвагни хивеехъаний гейбачIе. Агар хъодкуда алетIее, Сарвагыб йиссейба цIаIхбышда хив вухьа. Совет гьоIкумат дагъылмишхьайле хъийгъа, сергьат Россиейнийи Азербайджанни аIрее гивхьу. Балякьадайн гадиг утIумхьайн.  Лекбышихъад ясланын экынбы, уфтанын малкъара ухьийхьанаъан оIрушбы водунбы. Лека кьыIд’мына мыкIада эхьи, къыIлина – серында.  Гьаммаше Лекагъаныке алла  куляк эхьи. Йишди республикайни марказеенче махъа 327 км.,  районни марказенче — 21 км., ЦIаIхеенче  -14км. поштини йаIххъын водун.  Лекыс эн дёлесна хив Гыл’мецI вобна. Мани хивын ушахар 10-11 сыныфбы хъаIдхъас Гыл’мецIни йыIкьнекни хивеехъа авайкIан. Лек деръягьни акьвале 2172 метрына ахтывалее вобна. 2010 сен аххъыйни сиягьийхъа гора хивее 267 инсан оркIун ворна. Анджах манбышин хаIббананбы медни вилаятбышил’ ешемишоохьи. Авсаана вобна – лекбышин сабарабы  Ахтани районеени Хновни хивеенче хъабыйнбы вобунбы. Манбышда эн кIыл’на тохум вухьа. Са элейс менни тохумын хивее даватбынанкъаI, мани тохумни са джегьилее цымайна бада( шалвар) хъооIхъу. Ман ыхьайн цымайни тохумыс хаIдын аIйиб. Тохумбышди аIрее гидгъылыйн гьыIдчат. Гойне ман садкIылыйн алдабхьынийлхъа. АIрее са тухумна инсан чIикаламышау гикIуна. Хивее сугъооцуна къалмакъал.  Ман «цIа» кIядхъаъаIсдимее, хаIмде мана тохум Хновни хивеенче быкырба сургунавъуна. Манбы мичIедийлхъассе Борчни гадигыле Лекни дерайлхъа илгъебчIу. Манбыше Лекни хивее джос юрд абчу. Манбы абкIынийн джига ацIахьа , Хновлыбы абыйнбы ханбышда эб , эбеехъа гьааъас, йаIъни гябтIас. Анджах манбы хивеехъа эбчес даIвхуйнбы. ЦIаIхбыше Хновгъанче абыйнбышда  десте югба гёоту, аIвхъуна саакIалавъу абкIын.  Лекни хивни таарыхни гьаIкIеена  хаIбна  ва марахукана ыIлим макьаале ааIлим Гьарун Ибрагьимове обкIун. Манкъве эйгьен: «…Лек сувал’ни йихъбышди тек са хивын до дешодун. Мани дойилин йихъбышин хивар Галад водунбы: Лекид, Лекид- Кутюклу.  Сифтааба Лекна хив Къала вухьа. Мана Гыл’мецIыке алидни сувабышди аIрее, Балякьада гадигни этякыл’, гьихъа хъуш хьинне гьобзурни нетIбышди тапыл’ вобна гивхьу. Хивеехъа ганзбышеенче ачмишавъуна тек са йаIхъ вобна. Ахуйн ёкь сура утIумда водун. НетIна ахтывалла хьод ваIшни къуладжиле гьеххаба вухьес. Тапыхъаб вукIлел’ гна вобна. Хайбы  мани гынал’ ва манчини мугул’бышик водонбы аляу. Гынал’ни хайбышеенче гыргын джигабы къедженбы…Лекын джамаъаIт, Лекна хив йихъбышди арайл къонши тайфабышди арайл гьаммаше гьыIрматука,  доюка вухьа. Мани хивее ваIкьана пеше ваацIан, доюкан йихъбышин ниссе гьаъан, хивни , джамаъаIтни къайгъве аахван инсанар гейб вобонбы. Лекын джамаъаIт гьалалын, темизин, йаIгьнан джамаъаIт водун. Лекни хивыхъаб йиссейба асырба-асырна доюкан ааIлимар, дин-эгьлеер вухьа. Лекий Баширын  баба-дидеер диныл’ ооъаб, ыIлимыл’ ооъаб ишлемишебхьа. Манбыше аIрабни мизен грамматика одкIун, джабырын, гьандасайн, физикайн, аIршен ва медни ыIлимбышин тадкьийкьат ыккы, адабиятука маIшкьул вухьа. Мани нассылыке эн хъийгъыйна ааIлим Авчий МагьаIммад ыхьа.  1973-1974 сенбышее ыIлим экспедицейн Лекни хивеенче ыIлимыс ааидын китаббы МаIгьачкъалеехъа, ИЯЛИ ДНЦ  РАН-ни ыIлим китабханеехъа хъады. Ман китаббы хылека одкIунни китаббышди фонде гьуваджы водунбы. Мани китаббышди аIрее мишлешелий АIбдулла эфендийе аIрабни мизел’ одкIунийн чIырвал’бышин китабыд ыхьа. Мани китабни аIхрее 1854-ъэсди сен АIбдулла Эфендийе хивар гёххьан гьауйни гьаIкIей имам Шамилилхъа ва Илисуйни Даниял султIанылхъа обкIунна шечI вобна. ….Июльни 20-чил’ Врангельни амурыква Лекна хив топани атышука дагъылмиш гьавъу, гойнед цIа ыIхы, гёохьан гьавъу. Лекна хив дагъылмиш гьавъу, мааъад къошунын штаб гиххьы. Барон Врангель мааъар аху, манче цIаIхбышин хивар дагъылмишаъасда, гёххьанаъасда амур гьуво. Сагъба авхуйн лекбы Къарасавулхъа сургунавъу. 10-15 сенна ман хизанбы манкъуни-шенкъуни аккал’, мыссыда-мыкIада , чIырвал’быше ыхьа. ХIХ –ъэсди асырни аIхирыс Лека хьоцIалиле агъаллан хайбы ыхьа.  ДжамаъаIтна дамазлыгъ, мал-къара. Девлет гьехха вухьа. ДжамаъаIтын хив сугъооцааъанкъаI, цIебба манзикыле гибгъыл. Манбыше къонши хиваршиква, къонши миллетбышиква ( туркаршиква, агьахъаршиква, аварбышиква, куралыбышиква, мутураршика) югун алаакьабы гьуваджы…»Совет гьоIкумат къурмишхьай лекбыше югни умыдбышиква кьабыляу. Анджах манбы джони АIранеени хусусы чIиебышике, къышлагъбышике, девлетике  вухьа. Манчихъа илдяаку, манбыше хъаIдхъийлхъа, ацIаалилхъа  хаIбна фагьам гьооли гибгъыл. Хивее дагъайдни сыныфбышин мактаб ачмишау. Махъа ишлемишеебхьес урусаршин джегьил’ ичера хъабы. Лекбыше манбы джон йишбы, йичибы хьинне гьувааджы. Манбышис къык, аахвасын джига, гёххьанасын ос гьуво.1936-ъэсди сен Лека кIалхоз къурмишхьайнкъаI, хивыхъаб, кIалхозыхъаб хил’дже дамазлыгъ вухьа, чаврабы, балканар ыхьа.  Манке Галакван алаакьабы ахуний водунбы, къышлагъбы Лекни джамаъаIтысана ахуний. Лекни джамаъаIтыхъад ишилхъан гьавас гьаммаше ыхьайн.  ЦIеррыйна мани кIалхозна садры Кьурбанов ГьаIсан, хъийгъа АIлиев АIзимый Джамалов АIбдулла вухьа. КIалхозыс бухгалтерыйвалла манке Расулов Нураддине  гьавъу.   Манке кIалхозни вукIлел’ иш ваацIана АIзим киший ыхьа. Мани вахтал’ Лека гьуIрматукан едарыб вухьайнбы. Джона сайир Авчий МагьаIммадна къарий РаIйгьан абай йихьа. МаIнкъын дек’, эмисеер доюкан, гьурматукан инсанар вухьа. Мани нассылна Ибрагьимов Шамсуддин киший сабара вахна гьихъа кечмишхьа. Сабара сенбы адкIынле хъийгъа, лекбышин кIалхоз Гыл-мецIни кIалхозыква аликкы. Лекбыше мани кIалхозысыд джурабаджур къуллухбы гьау. Авхуйни цIаIхбышди хиваршини джамаъаIтбышилхъа  хьинне, лекни джамаъаIтылхъа аIзабийвалла, уцIурыквани ярайкан йигъбы ХаIбни Ватанни даIъвийе хъады. Манчин гьаар хизанеехъа къара хабар абы. Леканче даIвъийехъа варкарыква, ул’ душманыле сидяакьванан эн уфтанын 22 джегьилер абкIын. Манбышди аIрее:  АIлиев Гь. М., АIгьмадов К. АI., Агъаханов АI,А., АIшдиев А.ЫI., АIлимов Р. АI., Байрамов АI.Б., ДжуIмаев К. Дж., Джамалов Дж. Дж., Джамалов И. Дж., Кьурбанов М. Кь, Кьурбанов Р.Кь., Керимов М. М., Керимов К.Гь., Керимов Дж. Гь., Мусаев М.М., Мусаев Ф. М., Мусаев Гь.Гь., Расулов С.Гь., Расулов Н. Гь. Халикьов ЫI.Х., Мирзоев Ы.М, Юсуфов ЫI.Ю. Манбышда 10 давIийъе  гьабтIуйнбы,  батмышеебхьайнбы, 12 сагъба хъабы. Манбышин хаIббананбы яраламишивхьа хъабы.  ХаIдын иштырак хивее ( тылыл’) авхуйни адамерше, хивни едарше гьау. Тылыл ишлемишивхьайн ветеранар Ибрагьимов Ш. И., МаIгьаммадов О. М. вухьа. Лекни хиве 8 сыныфнан мактаб 1975-ъэсди сен ачмишхьа. ЦIеррыйна директор Сафаров Кьарнай ыхьа. Хъийгъа МаIгьаммадов Усманый АIгьмадов АIгьмад ишлемишеебхьа. Гойне мактаб 9 сыныфынчилхъа сакIалау. 1998 сениле  Лекни мактабна директор Мусаев Мусадикь маъаIллим ворна. Мактабыхъад билигыкван, хъаIдхъийн, ацIааликван  маъаIллимар вобунбы. Лекбы адабиятын гьаммаше гьаваскарар вухьа.  Мани хивеенче поэзиейн, джувабын  устадар хъигъебчIу. Манбышди аIрее аIшукь Мирза ыхьа. ГьаIшде доюкана шааир Юсуфов Юсуф гьаIджий ворна. Манкъуни поэзиейква ши танышба вобунбы. Агар манкъуни поэзиейн китаб чапыке къайиккее, инам гьаъан тезе гьаваскарар гьалеб хаIбхъувхьес. Юсуфов Юсуф гьаIджее джуни гьар жанрыквани шечIбышиква инсанар гьаIйранааъа   Лекбышихъад джон медпункт, библиотека ва медын ташкилатбы водунбы. Сабара хивын джамаъаIт Совет гьоIкуматни деврее  Азербайджанхъа кочмышхьа. Къах районни АIгъезийни хивее юрд абчы.  Хъийгъа Леканче джегьил’ хизанбы Урсиятни шагьарбышеехъа кочмишехьи гидгъыл. ГьаIшде джурабаджур шагьарбышее лекбышин хизанбы растына хъадайле. Лекбышихъаб югун малдарар, авчеер, тIотIар гьувадженбы оIгийл’ вухьа. Лекбыше гьауйни даварни ниссейхъаб кьиймат дешда. ГьаIшде лекбы алверылхъа гябкIы. ХаIббанан лекбышин джегьилер кьуIванани мебеликва маIшкьулоохьи. Манбышди аIрее ишкарарыб ( бизнесменарыб)  вобунбы. Гьел’бедти лекбышихъаб медын санаъаIтбы гьаъанбы, спортыква маIшкьулоохьенбыб  кIылба дешобунбы. Инам гьаъан Лекын кIоран таарых ойкIананбы гьале вухьесынбы. ЦIаIхийле хъийгъа , мана коIдъэсын кIоран таарыхнана хив вобна.
PS: ГьуIрматыкван лекын джамаъаIт! Гьайни очеркее гыргын хивни гьаIкIеедын таарых,доюкани инсанаршини гьаIкIеедын маIълумат гьелес шаке аIхы деш. Мункум вобна ши саIгьфбы къайиккы ихьес. Багъышеъэ. Агар Аллагье шас китаб къайиккас имкан гьувее, мааъад ши гыргын кар къайдалхъа хъаляъасын. Очерке сабра ааIлим Гьарун Ибрагьимовын одкIунийбы  цитировать гьаъа водунбы. Зас гьайна макьале оокIанас кумаг Мусаев Мусадикь маъаIллимейий Ибрагьимов Кьурбан маъаIллиме гьуво. ДжокIле зы сагъулва эйгьи.