Дюнйейни таарыхе джурабаджур бадалхьайбы эйхьи. АIсас ман водун ыкеккани сиясатыке багълыда. Вахтале-вахталхъа дюнйейна кIарта бадалоохьена. Варкарыкван, девлетикван, гьуIджумыкан оIлкабы гьыIгъайкар. Манчини джигеехъа медынбы къурмишехьи. Сабара асырбышиле манбыд веранхьа аху, манчини каджарбышике медын вилаетбы къурмишехьи. Анджах гьар миллетис Аллагье са Ватан гьуво. Мани ватаныл’ дюнйейлхъа арайли, мани ватаныл’ ешайиш къурмишаъа ва мани ватанылир аIхратылхъа айкIан. ШакIле таарыхын гьагван аIмалыква, гьуджумыква алеетIуйн джигабы, мысахье чини ессийсахъа сийкIаланбыки. ЦIаIхбышихъаб мисала вобна: «Дама чини йиссейни архылхъа сивийкIалнаки».

Ши, цIаIхбы, Дагъыстанее, Урсиятыл’, Азербайджан ешайиш гьаъан миллет водун. Урсиятылхъа ешемишивхьес аIлгьааI гибгъылна хаIбба вахт дешда, амма манчихъа ил’дяаку, мааъаб гьаIшде хил’дже йихъбы ешемишоохьи вобунбы. Манбышин хаIбананбыб джегьилер вобунбы. Махъа кочмишоохьена сабаб шакIле ваацIана – хизан гуд’мишааъасын къазындж заIгьматыква тIабалауй. Махъа абкIынийнбышди аIрее бейкарба ивийкаранбы шахъаб лап сейракба вобунбы.  Гьаарункъве вукIул’ кIебчу джуна иш гьааъа.Зы йизди макьалейс до «КьоIбле Ватаннан са миллет’» гьаманчихъа гора гьуво, цIаIхбышихъаб (йихъбышихъаб) кьоIбле ватан вобна. Санчин до-    Дагъыстан, шенисанчин —   Азербайджан.  Агар ман джигайс сикIы алеетIе, ши са торпахыл’ ешемишехьен халкь водун. Йишин миллет’ сувабышди гадигбыше джураъа. Анджах шас маIгьад кьисматхьа, миллет кьоIни оIлкайлхъа битIалхьа. Дагъыстанеебын ерри йихъбы Рутул районе ешемишоохьи, Азербайджанылин йихъбы Закаталайнийий Къахни районбышее. Къийна ши чалышмишивхьес вуккан аIреедын алаакьабы акIан гьидяъас, гьалед гьеххаъас, нгяъас увгье ши са эбан халкь водун, са няк гёбхъуйн миллет’ водун. Къийна маIгьдын усылбы яратмишхьа водунбы, мункум вобна сабара сенбышиле дюнйейле цIаIхбышда джинс, джона едина миз’, бабадидершин аIдатбы аIлгьаас. Сагъба летти гьар цIаIхийгъалийн бордж водун, джуни миллетна дараджа ахтыхъавъуй ва сана-санкъуни аIреедын муIгьуб утIумаий.Къахын район Азербайджан Республикайн кьузайлин район водун.  Мани районе хаIбба цIаIхбы ешемишоохьи. Манбишин геллесынбы аIсас джааъаб, Къахни шагьаре ешемишоохьи. Къах сувабишди дибык еррашмишивхьана шагьар вобна. Маадын табият, маана гьаваа Сувални маIгалынчик акарада.ЦIаIхбышиле гъайре мани шагьаре азербайджанлыбы, енгилявар ва медни миллетин инсанарыб ешемишеебахьи вобунбы. Гьихъа, асырбына гьихъа аIсас мани шагьарын ерри миллет йихъбы вухьа. ХаIбна Ватанна даIвъий таамувхьайле хъийгъаб Дагъыстаныл’ни йихъбышди хиваршеенче – ЦIаIхеенче, ХыIягъанче, Миххьейнче, Гыл’мецIанче, Леканче, Хьойиккенче Къахни районеехъа хаIдда йихъбышин хизанбы кочмишхьа. Къахна шагьар цIаIхийгъаIлий Аллагьвердийни доюкаб багълыба вобна. Мани шагьаре къийнаб Аллагьвердийни дойил’на кил’са илёбзур вобна. Маныд йишин таарых водун. Аллагьвердий доюкана аалим, таарыхчий, динегьлий ыхьа. Манкъве йихъбишин таарых джуни китабее «ЦIахурнамее» одкIун. Аллагьвердийс йихъбы меб хачбаразаршини динилхъа сакIалааъас вуккуйкын, амма фыкреедынбы гьаъас аIхы деш. Мана сувале аIранеехъа аркIын. Мааъад манкъве хачбаразаршин дин еймишаъа гиргъыл’. Йихъбыше алеетIу деш, амма мааъаб воохьен исламын дин алеетIуйн мутурар хачбаразаршини динилхъа сабкIыл. МанбишикIле гьаIшде енгилявар эйгьи. Йихъбышди таарыхе джурабаджур югуныд писиныд гьаадисабы ыхьа.  Мани таарыхе кIоран хатI Аллагьвердийе гьассыр.Къахни районе цIаIхбишин (йихъбишин) хивар: Къум, Чинар, Лекит-Кутюкли, Агъезий водунбы. Къийнаб мани хиварше цIаIхни мизел’ хаIббананбы йишонааъа.  Къумни хивын дюнйейс доюкана шааир,  гуманист Низамий Гянджевий гьуво. ХаIббанани ааIлимарше тасдикьаъан Низамий едике Къумни хивее (йихъбышди хиве) едике ыхьа. Манкъун талант, шаирын баджарагъ дюнйейлхъа вудже е фарсни мизел’ обкIунни «Хамисейн» (хьони поэмайн) ашкарау. АаIлим Гьарун Ибрагьимовни ва сабара мебни ааIлимаршини увгьойка, Низаме ыIлимын дарс ЦIаIхни мадрасей (йыIкьнекни асырбишеедын университет) алеетIу. Низамийни девыре ЦIаIхна мадраса гуджнака ишлемишоохьи вухьа. Къийна Къумни хивни мактабни маIгьаллее Низамийна гьаIйкал илёбзур вобна. Агар йихъыстаныл’ ыIлимын инкишаф гьау деххьайнхьий, агар мааъад геед агъаллан маданият дехьайнхьий, Низамий хьиннен шааирар, ааIлимар вухьес дешдий. Джигайни ыIлимын, маданиятын Низамий хьиннен, Аллагьвердий хьиннен шааирар, аалимар гьаIсил’ гьавъу.
Чинаррейиб, Агъезейиб, Лекит-Кутюклейиб доюкан, ахтыйни дараджайкан йихъбишин духйё, йишбы ешемишивхьа. (Хъигьнийн 5 с.)
Мани хиваршиле гъайре Илисуйий Сарвагыб асырбына гьихъа йихъбышин хивар ыхьа. Анджах гьаIшде мани хиваршее цIаIхни мизен сес къийхье деш. Йихъбышда джинс мани хиваршее юзмишивхьана.Азербайджанни статистикайхъа гора, эн хаIбба ааIлимар, доюкан джурабаджур санаъаIткарар Илисуйни хивеенче хъигъебчIуйнбы вобунбы. Манбышди джанее цIаIхбышда эб ивийкар вобна. Амма сиясатын чина иш чис къулайни суралхъа сакIалааъа. Мана мебна гаф.ЙыIкьнекни асырбише Илису цIаIхбышда кьоIбъэсда, кьыIдмийна пайтах вухьа. Мани хивеенче генерал Даниял бег хъигъечIу. Манкъуна насыл ЦIаIхни ханаршина вобна. Кавказни даIвъийе манкъве джуни къошиниква йаманын иштырак гьау. ЦIерра мана урусаршини армиейна генерал ыхьа. Гойне манзике Кьураныл’ ооъад кIын’ гьау, Шамил’ни суралхъа илгъечIу. Урусаршини къошиныкван джагьад гьау. Даниял-бег джуни къошиныква урусаршика цIерра АIране, гойне Сувал’ни маIгьалыл’ вурушмишхьа. Ман сенбы эн писин сенбы йихъбишдиме ыхьа. Сувал’ни маIгьалыл’ 13 йихъбишда хив 1852-ъэсди сенни августни вуза Врангел’ни къошунен гёохьанавъу. Мани ярайн дагъ гьаIшдед йихъбишди йикIее аху водун. Анджах аIхреени вахтал’ илисулыбише джони игит’ таарыхылхъа «кIаарна ёргъан» абчу. Инам гьаъан манбише улени оIгеена перда ачмишааъасда.Совет гьоIкумат дагъылмишхьессе гьихъа Сувал’ни магьаIлыле Къахни районеехъа кьодле гадиг- АIттагъайний Балякьадайн ыхьа. Йигъыс мани йаIххъын балканаршин карванбы иняхъа – шахъа ийкар ыхьа. Анджах гьаIшде ман гадигбы утIумхьайнбы. Са Ватан, са миллет’ кьоIна хъыхьа.ГьаIшде  Къах районна сифат быкырба бадалувхьа воб. Къийна Илсуйнайи Сарвагна дера кIуролтыни районылхъа воб саакIалавъу. Мааъад авропайни къайдалин, гыргыни усулбишикван истирагьат гьаъан джигабы вод аляу. Варры инсанарше, републикайни регьберарше, артистарше быкырба дера авхъу воб. Мааъад манбише чIакIын хусусы хайбы вод джос аляу. Азербайджанни Президенте И.АIлиеве Илисуйни суралхъа аIл’гьаани йаIххъыл’ джус хаIдын резеденция вод аляу. Увгьойбышиква мана гьар сен истирагьаIтаъас махъа арайле. Илисулыбише джон торпахбы, чIиебы гранни кьийматыке варры бакулыбишис масса гьуво, джо Къахее хайбы илещи. Манбыше истираIгьат гьаъас абыйни инсанаршисахъа джон хайбы киранеехъа гьели. Илисулыбишин йиссейн санаъаIт пешекарыйвалла вухьа. ГьаIшдед ман атабабайн йихъбышин санаъаIт илисулыбышейи сарвагбыше гьаъан.Водун вод хьинне эгьес ыккан. Маадын инсанаршин ешайиш нягьаIдын ыхьай закIле ацIа деш, анджах йахъ-кьыIтилхъа, маданиятылхъа мааъаб хаIбна фыкыроб гьооли. Къахни районе зы йихъбишди даватбишейид иштырак гьауйн. Мааъад гьалеки йишин сабара югун аIдатбы – мигьман къаршыламишауй, хаIрункъус гьуIрмат гьавъуй, кьаIсинбышин мислягьаIтбы аххъый, аIкьананче арыйни дёлесни инсаныс, гогьарыс гьуIрмат гьавъуй. КьоIдъэсыд , зас са кар къаммишхьа – аIхреени вахтал’ мани джегьилершин джуни Ватанылхъан, едини мизелхъан аIшкь гуджлемишехьи вод. ОIгийл’ манбышис йихъий ворнава эгьес наший хъехьи. Амма гьаIшде манбыше зы йихъий ворнава гьунарыква, доюка эйгьи. Джони аIрайл’ джо джокIле «Чоджий» эйгьи. Анджах Къахни районени йихъбыше цIаIхни адабий мизелхъа, адабиятылхъа фыкыр кIылба воб гьооли. Манбише гыргыни имканбышике истифаада гьаъа дешод. Зас ыкканий Къахни районеени йихъбышди хиваршеени мактаббыше цIаIхна миз илгъевчIуй.Закаталайн район Къахни районын къоншу водун. Мани районе хаIдда цIаIхбышин, аварбышин, азербайджанлыбышин хивар водунбы еррашмищхьа. Ман миллетбы аликкы ешемишехьен хиварыд водунбы. Азербайджанын  Закаталайный Къахын районбы Дагъыстанни Рутул районыква сергьатее водунбы. Сабара сенбына гьихъа, гьале Совет гьоIкуматни девырее къонши районбишди аIрее пиядаба ивийкарна йаIхъ вухьа. Закаталайни районеехъа Диндийни гадигеенчений гьавайкIан. МичIер чакра сафарийеехъа хъигъечIуйнкъа, веригъеныс Закаталайни шагьареехъа саъананий.Къийна Сувал’ни маIгьалыл’ Закаталайни районе дёлесин гогьарбы дешда магьаIбна хизан дешда. Сувал’ ешемишоохьени йихъбыше кьыIдмийсди ешайишисда аIгьтият АIранеенчени къооджена. Сувал’ни маIгьалыле махъа масса гьелес даварар, чавра, ниссе, магаш, сюз’ма, къалезим ыккейка ыхьа. Галанче гьиняхъа аджи-уджи, мейвабы, палтар, хоI ва медын тасарруфатын мал гьаххъа ыхьа. Сергьатбы утIумхьайле хъийгъа, экономикайн, хивни тассаруфатын алаакьабы къацIадкIунийнбы.ГьаIшде сыкIыл’на умыд вобна мед гадигбы ачухаийлхъа. Россияйни йаIхъбы аляъани ташкилатын гуджнаба диндийни гадигени суралхъана йаIхъ цIыцIааъа вобна. Увгьойбишиква, Азербайджаныныб шени сураке гьиняхъа йаIхъ гьааъа ацIа деш мысамы гивгъалас.  Агар кьоIдле оIлка- Россияйий Азербайджан мислягьаIтеехъа хъадее, дёлесийвале Рутулнийи Закаталайни аIрее поштина йаIхъ ачмишивхьес. Манчин йишди миллетис хаIдын кумаг гьелес, миллетни аIреедын алаакьабы гьалед гуджлемишхьес. Къийна Закаталайни районе йицIыхьебаб цIаIхбишин хиваар (Агъдам-Калел’, Сувагыл’, Кьас, Кьаркьвай,Къалал, Эзгелли, Сапынчи, Гьаласкьар, МухаIх, Гуд’бараг, Мишлеш (ЧIинчIар), АIлибайрамлы) ешемишехьи. Гьар хивыхъад джон таарых, джон гьурматыкван, доюкан инсанар вобунбы. Манбишди дамарбишеейиб йихъбишда эб ивийкар вобна. Манчиле гъайре Джимджимых, Талее, Чардахлар, КIатIех хиварше цIаIхбы аливку аварбишиквайий азербайджанлыбышиква ешемишоохьи. Закатала районын табият Швейцариейлед батIрайн водун. Садджу ман хайирыс йихъбышис ишлемишаъас аIхас ыккан. ХаIббанан цIаIхбы (йихъбы) Закаталайни районе ешемишоохьи.Сувгыл’ни хивын цIаIхбышис дойиквана йиш, Совет гьоIкуматна ишна кьаIгьраман, СССР-ни Верховный Советна депутат, джурабаджур чIакIни мукафатбышис лайикьайуна хьунаще ва медын ахтыйн дараджабы алеетIуна йиш Мина Назирова гьуво. Къийна манкъыIни дойил’на Закаталайни шагьаре куче вобна. Сувагыл’быше джони йыIкьнекни мактабыс Мина Назировайн до гьуво. Гьайни сен маIнкъыс 106 сен быкырехьи водун. МанкъыIн едигар йикIел’ хъаляъсдимее, йидже къаджейн хайирхагь ишбы аIрсеехъа алеетIасдиме манкъыIс къассырыйн йигъынджагъбы йихъбыше гьам Азербайджан, гьам Дагъыстанее алгъагьас ыккан. Умыд гьааъана, йишди ишкарарше, ааIлимарше, депутатарше, къуллухчерше мани ишис «къел’бы» гьелесынбы. Дойикван  игит’ духйе, йишбы гьар хивее йихъбышихъаб вухьайнбы.Мааъад гьауйн йигъбы аледхуйнбы хьинне адкIын. Маани гьаваахъад, хьинехъад, чIиехъад йикIес аIзизин эвайий. Ватанын инсан чини хьылибышеехъа гьаммаше хошра саъана.Инам гьаъан, ши мысахье са Ватаннан са миллет ихьес!