Гьар деккина, едина мураад вобна джон ушах, джони сагъвалее, эвлемитшаъый, хав-уджагъна гьаый. Мани шадни йигъыс инсанар сенбына гьазироохьи.
Сабара вахтна гьихъа ыхьайни даватбышди тамашейхъа илякканкъаI, хаIдын бадалхьайбы закIле къадже. Даватбышее иштракаъани, мыкIар гьаъани инсанаршин сифатбы , гьаIракатбы, аляуйн палтар гьаIшдийни даватбышике кьат-кьатна джурахьи вод. Йиссейни даватбышихъа илякканкъаI, инсанаршина йикIеенчена шадвалла къооджи. ГьаIкIебаб манбыше даватбышди ессибышиква даватбы ярашугъеехъа адаччи. ГьекIвани зурнайн , гьаъани мыкIарше джанеехъа гьаIкIен эсер гьели , садджу югун фыкырбы хъадайли. ОIгийл’ гыргынкъун даватбы са къайдайл’ илгъечIи ыхьа. Варрыйий касиб ыхьа деш. Суфраныл’ гыргынбы барабарба вухьа. Фырсааъана ва оIгунмишехьена инсан ыхьа деш.
ЦIаIхбышед гьаммаше джони баба-дидершин аIдатбы гьуваджи ыхьа. Гьел’бедти , манчини аIрее даватбышин аIдатбыд ыхьа. Геллесди цIаIхбышди хиваршее акаран даватбышин аIдатбы ыхьа. Сабара бадалын аIдатбыд ыхьайнбы.
Даватбышин аIдатбы эл’чивалиле гийгъал ыхьа. Агар ичийнайий гадейна, деккинайй едина разивалла хъабее. мана нишанламишеъэнаний. Мани йигъыке джегьилерше джо аIдабыкваний джамаъаIтее вуккекка. Сабара вахтале даватбы гьааъана вахт хъабайли. Даватбышисда гьазирыйвалла гогьар-гьамбазаршини кумагыква гивийгъал. Гёххьанасын ярма гьазираъа, гятIасын малкъара бакIеенче хъадайли. Хаани ессибыше истагъысда бохче илёощи. Базареенче даватбышее охьанасын кар илещи. Даватбы гигъалассе гьихъа , мислягьаIтыс дёлесин инсанар хъоотIал ва мааъаб гьаарункъулхъан тапширыгъбы гийххьи: сабаранбыше абыйн мигьманар къаршламишааъа, манбышис охьанасын кар гийххьи, маIърака вухьесын майдам гьазираъа; едарше гыней тандуре хъеджи; адерше къанд гядахха; ушахарше симаварбы хъоохьараъа, ичерше хайбы саъа ва манбыше хорагбы хъойхьарни едаршис кумагбы гьаъа.
Даватбы гидгъылни йигъыкецымайн утагъ къоншибышааIнкъа хъаъа ыхьа. Махъа цымайн достар ва манкъун янчера сабайли вухьа. Янчершихъад ( базбакьаларшихъад) джон аIдатыква багълыданан борджбы ыхьа. Манбышда метлеб вухьана цыма гьазираъый, бегысахъа саламыс абыйн инсанар къаршламишавъуй ва мана къорамишауй. Масалан, ЦIаIхни хивни даватбышее бегихъар хьебыйре янчий ыхьа: хааIрна базбакьал, кIыл’на базбакьал, хветIата.
Истагъна ааIна йчийир деккини хаанче мана дёлесни гогьарни хаахъаний хъигъещена. Мана мааъар джени гьамбазаршиква еехьи йихьа.
Деккини, чоджаршини гьихъа хъигъечIес маIнкъыс нашний хъехьен. ГьаIмагьдын джад адаббы цымеений гьувадженбы. Гьихъа цIеддыйн горуш, хъызахий цымайний истагъын мани йигъбышее джегьилерше къурмишавъуйни йигънагъеений эхьен. Истагъыб, цымаб темиз’ба гунагьбы денан джегьилера вухьа.
ЦIаIхбышин даватбы хьебыдле йигъна айкIан ыхьа. Эл’чивалла гьавъуйни сабара йигъбышиле кIятIаъанний, манчикIле нишаныд эйгьенний. Гьар цIаIхбышди хивее мани аIдатыхъад чин до ыхьа. Санбыше эйгьенний « Маныт алебатIа», шенсанбыше «ГьаIнайбы ыккекка ва медынбы.
ЦIаIхбышди даватбышин ярашугъ накьра-зурна ыхьа. Манчин устадар гьар хивее джонбы вухьа. Даватбы гидгъылни цIеддыйни йигъыл’ эхьалийна маIъраканий воохьи. Манчисын майдам базбакьаларше ва шабашчерше гьазираъа ыхьа. Тамашейс ва мыкIар гьаъас хивын джаIмаъат ва къонши хиваршенче джегьилерний абайли. Къирагъыле абыйн мигьманар маIърака гивгъалассе гьихъа хаахъаний кар охьанас хъоотIаланбы. Эхьалийни маIъраке ешлибыше джурайда , джегьилерше джурайда мыкIарний гьаъанбы. Эхьалийна маIъраква джегьилершини мыкIаршиква «АIрзубахын» таамоохьи вухьа. КьоIдъэсди йигъыл’ дават гьоолен йигъний эхьи. Мани йигъыл’ цыма (бег’) гяъа. Манкъуни гьихъа цIерра хивна агъсаххъал, цымайна декий ед’ хончейква гьавайкIан. Агъсаххъалеэ цымайлхъа бег’на папах аляаъа, гойне хайир доъаI хъаIбаххъа. Манчиле хъийгъа, манбыше цымани оIгее аIрзуманын мыкIараъа гьаъа. Манбышиле хъийгъа, хивын джамаъаIт ва абыйн мигьманар бег’ни оIгеехъа гьавайкIан. Адамерше пайис пыл хончеехъа кIядаччи, едарше бегяршини гарданахъа калагъайбы адаччи. Едее, йичее, мамее, халее чIаIран калагъайбы адаччи ыхьа.
Гьамани джад йигъыл’ мичIеед , нейид са йигъна гьихъа хивни манзикни имаме джегьилершис никаIгь гьаъа ва хивни администрациейни хаIрункъвее загс тастикьаъа.
Ичийни суракен бохчебы къаатIан едар абайлен аIдатыд шахъад ыхьа.
Мигьманыйвалла обхьунийле хъийгъа истагъылхъа вуIххъас атдамишоохьи. Мани вахтал’ эвлемишейхьена ичий джени деккини хаахъа хъареели. МаIнкъыни яныл янгайий агъбырчак еехьи. Манбы манкъыIн маъаIллимар воохьи. Истагъылхъа дувагъ аляъа. Шахъад йишин истагъын палтар ыхьа. Манке цIелен гарданбы, гучера гьагван шикыл’бы ыхьа деш. Писди улеке гьивееджесдимее, доъаI хъIабаххъа вухьа ва улена экений истагъни дуваагъыххъа хъааъа. Истагъ безенмишееъэни джигее цымайна янгар еехьена.
Истагъылхъа маIъракайква гьавайкIан вухьа. Мана деккини хаанче хъыейлес хьейибле безенмишавъуна балкан вуккекка вухьа. Истагъ хъыгъеешена макьам уIвхийле хъийгъа, истагъыква дёлесинбы саламаттамишивхьайле хъийгъа, чоджарше янбышике айхъы мана хаанче хъигъеещи йихьа. ЦIерра истагъ балканылхъа алеейи йихьа, хъийгъаб шениса балканаршилхъа янгайий агъбырчак.
Истагъ хаанче хъыгъайщимее, муштуллыгъыс цымайни деккисахъа чирахтанчераний къадабхьын гьавайкIан. ХъооIни сура йаIххъахъа гьибхьырме, истагъни гьийб гарданний (ург) гёокIа. Къел’бышеехъа эб гьааъан аIдат ыхьа. Манчиле хъийгъа, истагъни «Гел’сын» мыкIара гьаъа ыхьа. МыкIаршис дёлесни гогьарбышин адамий хьунащейква мыкIыс хъигъеебачIи вухьа. Манче истагъ цымайни хаахъа хъийкекка. Хаахъа иккеешенкъаI, цымее тифанг аагьа ва истагъни вукIлелхъа ширынныгъбышиквана калагъай гёокка. Истагъни къелик авхъа аIйнейн тIерийкIа гийхьи. МаIнкъее ман джени сагъни къеликва гьакьвараъа. Истагъ тезеда гьазираъыйни утагъеехъа иккеещи. Мана душагылхъа гяйыйле хъийгъа, хьулеехъа кIылин ушахний гяъа. Мани аIдатбышихъадыд чин маIънабы ыхьа.
Манчиле хъийгъа, гыргын джамаъаIт мед маIъракеехъа садайли. Мааъаб цымее джуни янчершиква аIхреедын бегин мыкIара гьаъа. Манчиле хъийгъа кьаварчерше маIърака таамувхьана макьам уIвхийха. Манчиле хъийгъа. абыйн мигьманар хайбышеехъа авайкIан. Анджах манчиква даватбышин аIдатбы таамехьи деш. Тезе хизан къурмишивхьайни мичIееб саIгьар макьамний воохьена. Манчихъабыб чина маIъна вухьа. КьоIдъэсди йигъыл’ истагъын дувагъний илёйтIал. МаIнкъысахъа саламыс дёлесын гогьарбы эебачIи вухьа. МаIнкъыни хончеехъа пылбы кIяъа. Гьаманиджаб йигъыл’ цымайсахъа саламыс гогьарбы, достар гьавайкIан. Быкырни йигъна цымайн утагъ «хъойхьар» эхьи.
Хьебыдъэсди йигъыл’ истагъ джени кьаIджамаршиква, сидитрешиква маIгьаллайни ичершика хьян парчеква гяцIес гармайлхъа гьавайкIан. ЙаIххъа ушахаршис ширынныгъ битIалаъа. Истагъе адыйни хьинеква чей хъаъа. Вазбына истагъе вукIлеле калагъай хъабадчи вухьа деш, маIнкъее абатдейни, абайни гьийб абыр-гьаIя гьувааджи вухьа. Манкийн истагъар, хьинен тIянкIбы хьинне, темиз’б вухьаа. Са-кьоIдле уIл’джум илгъечIуйле хъийгъа, «гогьар–гьамбазний» хъойтIал. ЦIедда ичийни суралхъ, гойне гадейни суралхъа. Манчиква гогьарыйваллабыний маIгькамаъа.
ХХI асыре цIаIхни миллетын гивъур-сугъоцый, йиссейн югун аIдатбы быкырда бадалхьайнбы. ГьаIщде даватбы ва медын югун йигъбы баIсгьбышилхъа, пыл къазанбышаыйлхъа, фырселхъа йишди миллетихъа идваакIыйни аIдатбышилхъа садкIыл. Эн лазымдешин, нягьаIкьын аIдатбы ши менни миллетбышике алеетIу, йишди ыIмреехъа аъа. Гьар карахъад чина йаIхъ, чин къулай, чин маIърафат водун. Гьар инсаныхъаб джуна вукIул’, джуна каамилийвалла вобна. Манбы йизын телябабы дешобунбы дарсбы гьелес. Анджах зы борджура ворна эгьес, аIдатей дешин лазымдешин гьаIракатбыгьаъас ыккан деш. Инсанар терсинани сентелхъа гимагьа. Ши хаIдда кар миллетыква алаакьан акIанаъы. Къийна не хъикIуйни инсаныхъаб гьуIрмат авхъу дешоб, не хааIрна-кIыл’на хъуваацIа дешор. Гыргына пылна ва къуллухна къул вор.
Зы гьаIмагьадджад деш йишин йиссейн даватбышин аIдатбы ооъад одкIын. Гьел’бедти, гыргын аIдатбы окIанас гьайни макьалее зы чалышмишхьа деш . ЦаIхбышин аIдатбы китабее «ЦIаIхбышин фолькор» гьели водунбы. Макьаалейна метлеб мебна вобна.
Къийна цIаIхбышин даватбышин аIдатбы аIзаббышилхъа садкIыл. Йиссейни югни аIдатбышике гьидчут аху деш. Манбы садджу аIдатбы джад деш ыхьа, манбы джегьилершис гьам тербие, гьам насигьаI гьелен гьаIракатбы ыхьа.
Медын къирагъылхъа, даватбышеехъан кьаварчера, гьоокIанбы ши, цIаIхбыше къирагъыле хъоотIал. Ши цIаIхбы вухьай, цIаIхни мизел’ ющенааъас ламсен лайикьаъа деш. Мед зы эйгьен, джун миллет аIрсее гьидяъана инсан, джуна едина миз дяцIана инсан ,мана цIаIхийгъалий дешорна. Джуна миз’ девканни инсаныс не ед’, не Ватан мысаджаб вуккийканас деш.
Менни элин артистар ваяхуд мебын кечепапахар чIакIын пылбы гьувы хъоотIаланбы, амма йишинбы кьабыляаъа деш. Абыйни артистарше фонограммайква са- коIбле маIъний гьавъу ва джасат гьиняхъа- шахъа ийкараъы авайкIананбы. Шахъабыб югун сеснан, утанын маIънийбы гьаъан гьоокIанбы вобунбы. ЗакIле къеджи деш, гьиджойий шенбышихъад манбышиле гьеххан.
Агар шахъад гьеххан пылбы водхее, дора ши Аллагьни йаIххъехъа ишлемишаъас- йаIхъбы хъаъас, гармабы, йыIгъар аляъас, касиб инсанаршис кумаг гьелес.
ОIгийл’ даватбышеехъа байрамеехъа хьиннений гьавайкIан. ГьаIшде шадлыгъбы борджелхъа садкIыл. Къурмишехьени хизанбышихъадыд утIумын диб дешин. ХаIдын харджийбы гьаъа, борджбышеехъа кIеебачIи са йигъни тамашейни меега. Гьасре инсанаршикIле ацIахьеджен зы нягьаIрна варры инсаний… Нишисынбыне ман гьагуйбы.
Сабара вахтале маIгьад къурмишхьайн хизанбыд «ойкIаланбы». Маныд тезеда цIаIхбышис хъадыйн аIдат водун.
ОIгийл’ цIаIхбышди аазыр тезеба къурмишивхьайни хизаныке саний дагъылмишоохьи. ГьаIшде хьебни къурмишивхьайни хизанна са, сен быкырхьессе дагъылмишоохьена.
Болвалла нимееганахье, баракат абкIынна. Карнанбы хаIбхъеебхьа, акIеликванбы сейракоохьенбы.
Гьар тезеба къурмишоохьени цIаIхбышди хизаныс угъурбы аIрзуламишаъа. ХаIбба ушахар вухьенбы. Джойиб баба-дидершин аIдатбы, адаббы, миз гьуваадженбы вухьенбы.