Инсан дюнйелхъа арына мигьман ворна. Аллагье ирхьынна инсан, Аллагьейир аляратIана. Гьайин дюнйе, инсанын иман ёхламишаъас идхьынийн водун. Нен гьаIракатбыйий вахъад ыхьа, нягьаIбий гъу йигъна ыIмыр вуккы, аIхратыл’ гъу манчин джаваб хъелес. АIхреедын хав инсанын, акка, къул’ дешин, горханабы водунбы.

ЦIаIхийна хив кIоран ва йиссейн таарыхнана хив вобна. АаIлимаршини увгьойква, мана машрырыкьл’на 12 аазыр хавнана шагьар вухьа. Манчин рельеф гьаIшдийн хьинне деш ыхьа. Гёгъыйбыше, селерше, ыкIейкIбыше къубий-къандахбы гьаъы. ЦIаIхийна хив Думайни аттенче ОтIелехъамее гёоку вухьа. Хивни аIреенче Самурна дама аIл’гьаа вухьа. ЦIаIхее хаIдын агьалий ешемишхьа ыхьай, шакIле маани хивни гьихъийаллани горханабыше (някьвбыше) гьагва. Хив манке Хорайни сувал’ни дибыл’, ясланни джигее гёоку вухьа. ЦIаIхийна торпах къыIлийн югна ейлягьбына вухьа. Хивни гьихъийаллани сувабышил’ юххьан , къыIлина ва цывылийни йыIкьнеехъаме давараршин сюрийбы, къарамалын наIхирбы ва балканаршин йилхыбы гьуваджи ыхьа. КьыIдимийс, чини къелил’ ухьийхьан-ухьийхьан сувабышди гадигбышенче: Балякьадайни, АIттагъайни ва Диндийни манбы кочес АIранеехъаний хъыккекка. Инсанаршин, малын гадигбышеенче ийкырий, йыIкьын йизбы гёгъасмее даянмиишехьен дешдий. Гьел’бедти, кочес АIранеехъа аIлгьаанкъаI ва Сувал’ни маIгьалылхъа хъооIнкъаI йаIххъыл’ раIгьматыххъа авайкIанан инсанарыб вухьайнбы. Агар гьаваан имканбы гьиделихьее, хъикIуна инсан хъикIуйни джигее бастураъананий. ГьаIшдед ман някьвбы хъызахханбы йаIхъ-кьыIтIил’. ОIгийл’ни хусусиятни девырее, эзани, хъийшалан джигабышее някьвбы гьаъанбы дешдий. Манчихъад джурайн чIиебы бы ыхьа. ЦIаIхни хивее гьар тохумыхъад, нассылыхъад джон горханабы ыхьа. Джони тохумана инсан раIгьматыххъа аркIынмее , мана джони някьвбышил’ний бастураъа. ЦIаIхни хивын някьвбы къаIджаланче гёку ХаIдни хъоIвахъаме ыхьа. Ман шас мааъад хъызаххани някьвбыше, гуцярше тасдикьаъа. ЦIаIхийни гьихъийаллани джигабышее : Думайни аттее, НаIхирванни агълесанее, Данабы хасихъаъани чIрахьее, ОтIеле, Хьит’хьенбышик, ЁххаIбышди акьвал’, ОтIаабышик’, Гомани вукIлел’ , Рам-рамайни гынал’ , Рагее , Малла Раджабни зияратысанее йиссейн някьвбы водунбы.
ЦIаIхийни гомани шени сурак’, Лахъбышди-лахъ булахьыле гибгьыл, Хьяннани къаебышди булахысахъамее ва манче агъалла ааIни Мысайни кьаIхьайни чIирахьехъаме йиссейн някьвбы хъызахха. ГьаIшде манбы оIрушбышилхъа садкIыл ва мааъад кол-кос сайидхьу водун.
ЦIаIхийна хивна Авгьаана маIгьалла алявъу вобна аваала-заманни някьвбышди арее. ЦIаIхийни гомани янык’, Авгьаани маIгьаллени сурал’, Совет гьоIкуматни девырыл’ аваала-заманайни някьвбынани джигее алиийымбы кIалхозын фермабы, искIалатбы, варабы гьаъан аттабы. Мааъад гьам хивын йыIкьнеедын майдам ыхьа. Хивын инсанар гимгеехъа махъаний сабайли. Манчини оони чIирахьее, Шейх МаIгьмыд’ни зияратни яныкид йиссейн някьвбы ыхьа. Хъийгъа маайид аттабы, эзан джигабы хъаъы.
ЦIаIхни гьихъийаллани кабабышилид : Бегершин, Уста АIлееван, Сёнтелян, Анневан горханабы ыхьа. Манбы тохумбышин горханабы ыхьа.
Йиссейн някьвбы Кадийни гомее, Кьуцил’, Марджбышее хаIдда хъызахха.
Шейх МаIгьмыд’ни зияратни гьихъийалла хаIдда някьвбы, чике шени сурак’, Ялгъузахъа аIлгьааIни джигее, ЦIаргеван, БыIгъаран някьвбы водунбы. Чике шабахъана, кьыдыкаршини, шаIнягъвлершини коларшисане мед йиссейн някьвбы хъызахха.
ЦIаIхийни гомани солни сурал’ Дагъайбна маIгьалла вобна. Уста АIлеевани аттаче гидгъыл йиссейни йыIгъсахъамее аваала-заманайн някьвбы водунбы. КIацIанче Марджбышеехъа аIлгьаани доламабышейид йиссейн някьвбы хъызахха.
Рикьийни чейлягьни вукIлел’, йиссейн йоIхха ыхьайни джигайни янылид, хаIдда аваала-заманайни някьвбышин гуццяра гьаIшдед илёдзур водунбы.
Алеегьани магьаIллайни чIиракбышейид водунмы хаIдда аваала-заманайн някьвбы: цIеддыйнмы Незеран някьвбы. Чике дагъайд Гъарыбашин някьвбы. Манчини ооъад Софершин някьвбы. Мааъад гьам Софершин зиярат ыхьа. Манчике шабахъана Анневан някьвбы водунбы. Мани някьвбышди авуд, Советни девырее верталет гихасын майдамний ачмишаъы, гойне манчике ушахаршис топ гьувааган майдам хъаъы. Манчини гьихъийаллад йиссейн някьвбы водунбы.

Мани майдамыке авуд Мусафураршин , КIырыаIлееван някьвбы водунбы. Мачике даахъа эчени йивни оони сурал’ Исакьурершин някьвбы водунбы. Солни сурак’ шейх ГьаIсанаIлий дидейн зиярат водун. Эчени йивни авудни сурак’ водуммы Дагъайдни маIгьаллайн някьвбы. Мааъаб Валиханар, Люлеъар, Камазяар бастуравъу вобунбы.
Совет гьокумаIтни девыре, поштина йаIхъ гьааъанкъаI , Дагъайбни магьаIллайни някьвбышди авудын някьвбы окIалаъы адкIынийнмы. Манчике шахъа окIалаъы адкIынийнмы КьоIбле йаIхъ джуроохьени джигедын кьулершедын ва Гъарыбашин някьвбы. Чика саджигее окIалаъы адкIынийнмы пирар. Мааъад Садакьабы гьаьана ва Гъарыбашина пирар ыхьа.
ХаIдда инсанаршин някьвбы водунбы АIттагъайни деренче аIл’гьаани караванбышди йаIхъбышил’.
Няквьбы тека-сейракда къоранабышди бинабышил’: ИспIатIни бинайл’, Хорайни бинайл’, Хьурийни бинайл’, Леле гикIуйни архачее, Хьурийбышее , СадгъаIрбышее хъызахха.
Чейхананий чIирахье хьалершин някьвбы водунбы. Манбы вухьайнбы хачбаразаршин дин цIаIхбышилхъа ва рутылбышилхъа еймишаъас абыйн эрменера. ШакIле ацIа деш манбы гябтIуйнбыне дешхье чIирваликемы гьабтIу.
Ши цIаIхни хивни горханабышди гьаIкIеедын маIълумат китаббышеенче, агъсаххъаларшини хабарбышенче алетIу. Гьел’бедти, мункум вобна ши сабара джигабышее хъичIобкур вухьес.
Мани някьвбыше хаIдда йишин таарых ашкараъа водун. Ши гьихъа вущубыйий вухьа, йишин баба-дидер вущубыйий вухьа, йишди вукIлелхъа нен баляабыйий, даIвъийбыйий ады. Няъасый оIгийл’ някьвбы джурайда гьаъа ыхьа …
ШакIле йишин югуныд, писиныд таарых ацIахьес ыккан. Маныд шале хъийгъа хъооIни архайлхъа гьихьараый лазымда водун.

PS. Думайн атта, ОтIел’, Хорай, Балякьада, АIттагъай, Диндий, АIран, ХаIдын хоIв, Нахирванын агъыл, Данабы хасихъаъана чIирахь, Хьит’хьенбы, ЁххаIбышин акьва, ОтIаабы , Рам-рамайна гна, Рага, Мысайна кьаIгь, Алеегъана маъаIлла, Авгъаана магьаIлла, Дагъайбна маIгьалла, Бегершин каба, Сёнтеляан каба, Уста АIлееван каба, Анневан каба, Ялгъуз, Кьуц’, КIац/, Марджбы – топонисбы.
Самур, АIттагъай, Гомана вукIул’, Хьяннана къае , Назанийна гол’, Къаргына булах, ЦIакьарай, Лахъ-лахъын гарма, Кадийна гома — гидронинбы.
Базера, Мусафурар, Исакьурер, Люлеар, КIамазяар, Влиханар; Анневанбы, КIырыаIлееванбы, БыIгъаранбы, УстааIлеванбы, ЦIаргеванбы, КIантучанбы, Гогеванбы, Софрамазананбы, КIонкIалеванбы, ЦIягеванбы, Ашбазанбы, Незираанбы, Ханеванбы, Къоджелеванбы ва мебынбы – антропонимбы.
Шейх МаIгьмыдин зиярат, Малла Ааджабын зиярат, Суфранын эл’, Гъарыбаршина пир – зияратбы ( погребальные сооружения) .