ЦIаIхбы таарыхни асырбышее ацIаалилхъа, билигылхъа гьавасыкван миллет ыхьа. ЙыIкьнекни асырбышди абидабышди одкIунийбыше шакIле эйгьен- йиссейда цIаIхбышихъад джон ойкIанан язы ыхьа. АIрабаршини космографе Закарийя Казвиние, 13 асырбыше ЦIаIхее, ыхьайнкъаI джуни ыIлми ишбышее одкIунийн : «…Гьи- няаъад ешемишехьени халкьыхъад джон адабият, маданият , оокIанна миз воб ( язы вод). Манбыше джони мизелхъа чIакIын китаббы «Компеди музани» ва «Имам ал-Шафаийн китаб» сакIалау. АаIлим А.Н.Генкое джу- ни ыIлми ишбышее тасдикьаъан , манбы цIаIхни мизелхъа сакIалау ыхьа.
Малик-шагьни девыре, хьебцIал’ сенна вазирна къуллух Низам-ал-Мул’ке манкъус гьавъу. Манкъуни девыре ыIлим, адабият, маданият гьаракатеехъа адчу артымишехьи гидгъыл. 1075 сен ЦIаIхни шагьаре цIеббыйна Кавказыл’ медресе ачмишавъу. Сабара ааIлимаршини увгьойбишиква маIгьдын медресебы садджу Маккейи Мадине мани вахтал’ ыхьа. ЦIаIхеена медреса йыIкьнекни асырбышедын университет ыхьа. Мааъад Исламни диныква багълыданани ыIлимбышика барабарда, математика, астрономия , философия, медицина, адабият, география ва медын ыIлимбы аIлгъаа ыхьа. Мани медресе медни оIлкабышил’ Исламын дин еймишааъасын динегьлера ва ишлемишебхьесын санаъаIткарар гьазиравъу. ЦIаIхни медресейни гьаIкIее ааIлимарше, язычерше, имамарше, таарыхчерше марахыкван таарых одкIун. Манчини гьаIкIее ааIлимарше А. Генкое, Гь. Ибрагьимове, А. Шихсаидове, Гь. Гьамзатове, Ф. ГьуIсейнове, Р. Кьурбанове ва мебынбыше кIоран маIълумат гьувы. ГьаIшде мана медреса ЙыIкьнекна манзик хьинне ишлемишоохьи вобна. ГьаIкIебаб мана йишди миллетни таарыхна абида вобна. Манчиква быкырни цIаIхбышин таарых алакьада водун. Йишин бордж водун манчин до ахты хъауй, дюнйейлхъа еймишауй. Мани сардан хаIдда ишбы аIхреени вахтал’ къадже. ДжамаъаIтын мана абрелхъа абчу. ЦНКА-йн манчис къассырыйн автопробег алгъавгьу. Медресе йиссейни къайдалхъа абчесдимее чIакIын харджийбы гьаъас ыккан. Мана федерал программехъа , федерал аабидабышди сиягьеехъа абчес вуккан. Манчинимеега чин документбы саъас ыккан. Мана ишиб гибгъылний, ацIадеш нягьаIб таамувхьес вухьай. Къийнад ЦНКА-йн политолог Руслан Кьурбановыква саджигее цIаIхбышди медресейс къассырыйн конкурс эъланаъы водун. Манчина метлеб вобна джамаIъатын фыкырбы манчилхъа саъый. Конкурс къурмишауйнбышди увгьойква , манчее иштырак гьаъани инсанарше медресе-манзикни гьаIкIеена видеоролик гьааъас вуккан. Хъийгъа мани роликбышис комиссиейн кьиймат гьевлес. Ненкъунайий югна вухьа, манкъус (маIнкъыс) пайис ноутбук гьелес. Йизди увгьойква, мана лап югна ишоб. Хайирыква вухьена. Садджу маIгьдын конкурсбы алгъайгьенкъаI, гыргынкъука мислягьаIт гьааъас вуккан. ЦIебба ЦIаIхни администрациейни хааIрункъука, ЦIаIхни дерайни имамыква, медресе-манзикни имамыква, «Нур» кIазетни редакциейква . Инам гьаъан, манке мани конкурсна кьуват гьалеб гуджнака вухьес. Мункум вобний медын пайбыд гьелес, мебын спонсорарыб тIабалааъас. ЦIеддыйн видеороликбы хъооI гидгъыл водунбы. Манчини аIрее марахыкванбыд хъызахханбы. ЦНКА-ни садрыйс Рафаел’ АIлиевыс , политолог Руслан Кьурбановыс ва мебни ненкъвейий ман конкурс къурмишау джанана сагъвалла ва иштыракчершис угъурбы аIрзуламишаъа!
