Мартни хьебынчил’ дюнйел’ язычершин йигъ алгъайгьи. Язычершини дестеехъа шааирар, прозаикар, драматургар, адабиятын критикар гябакIа. Язычийна одкIунийбышда аIсас маIъна, миллетылхъа джони асарбышиква гьаIкьийкьат гьихьарауй водун.
Адабият ацIаалин алшан ва ыIмрен ишых водун. Манчин халкьын таарых, миз, маданият гьуваджи. Мисала вобна: « Кьаламыква одкIунийн , къылынджиква гядхас аIхас деш». Адабиятын инсанни ыIмрен гьар суратбы гьагва. Адабият шааираше, язычеерше ойкIан. Манбыше одкIунни адабиятна маIъна , кьуват, марахийвалла джони асарбишее къалхымишааъани дагъамийвалике аIслыба вобна. ОйкIанмеена гыргына деш шааир ворна. Аллагье инсаныс шааирын талант, баджарах ед’ни никнека гьели. Анджах гойне инсане джуни ыIмыре ман артымишаъан.
Адабиятыхъад хьебыдле жанр: лирика, эпос, драма эйхьи. Лирикехъа шечIбы, бейитбы, газел’бы, маIънийбы, къошмабы, поэмабы гядакIва. МанчикIле поэзия эйгьи, йаIъни манбы шечIбышди къайдайл’ ойкIан. Эпосехъа меххвар, хабарбы , повестьбы, макьалабы (очеркбы) , романбы гядакIва. МанчикIле прозава эйгьи, йаIъни манбы хабарбы хьинне ойкIан. Драматургиехъа комедиябы, пьесабы, трагедиябы драмабы гядакIва. Драматургиейн асарбы театыре артистарше гьагва. Агар лирикайный эпосын асарбы хъаIдхъы, манчина маIъна къаммишохьихье, анджах драматургиейн асарбы улекIле къаджу манчина маIъна къаммишоохьи.
Дора ши кIылин маIълумат цIаIхбышди адабиятни таарыхни гьаIкIеедын гьелес. ЦIаIхбышди адабиятыхъад йиссейн таарых водун. Манчилхъа шак гийхьена дешда. Анджах йишин адабият архайле-архайлхъа гьихьараъас , гьуваджес даIхийн. Ман таарыхни уммане батмишхьайн. Манчилхъа джураба — джур «селер» хъаду. Садджу шалхъа цIаIхбышди адабиятын тикабы гьидхьыр.Манбы чичеехъа саъасдимеега , йишди адабиятна шикыл’ гьевлес ааIлимар Селим ДжаIфаровый Гьарун Ибрагьимов чалышмишивхьа. Гьалеки гьаIшдийлхъаме цIаIхбышди адабиятыл’ ооъар кIораленче ишлемишехьена инсан ыхьа деш.
ХаIббанани ааIлимарше дюнйейл’ дойиква ацIана шааир Низамий йихъий ворнава эйгьи. Манкъуле хъийгъа, йыIкьнекни асарбишее Аллагьвердий ешемишхьа. Манкъве быкырни дюнйейл’ ацIан китаб «Цахур — наме» (ЦIаIхбышин таарых) одкIун. Манчини гьаIкIеедын маIълумат А.Н.Генкое джун цIаIхни мизени гьаIкIеедын ыIлим ишбы ойкIананкъаI гьуво. 13-14 асырбышее динегьлий мишлешелий СултIан Шейх-Эмир ешемишхьа. Манкъуке мирасна шас динни гьаIкIеедын ваъаIзбы аху. 18-19-ъэсди асырбышее цIаIхын адабият ГьаIджи АIлийе, Ашыкь ГьуIсейне, ХыIягъалий Ибрагьиме, Молла АIбдулле, Муртазе , Мирзе одкIун. Манбыше джон асарбы аIрабни ва туркни мизел’ одкIун. Сабара манбишин шечIбы шалхъа гьидхьырийнбы. 20-ъэсди асырын кьом цIаIхни адабиятыс гьаIракатыква гидгъыл. Арайлхъа шааирар Дабуз Джаббар, Кор Незир, МаIммадов Шихемир, Лезги Семед’ ва мебынбы хъабы. АIсас манбыше шечIбы къурмишау. Манбышда поэзия дагъамни ыIмрени гьаIкIеена вухьа. Манбышед аIсас джон шечIбы азарбайджанни мизел’ одкIун. Манбыше одкIунийн шечIбы джураба-джур дагъыстан ва азарбайджан къеккани журналбышее чапыке хъигъечIу. ГьаIйиф манбышди поэзиейн китаббы чапыке джони сагъвалее хъыIгъааIмбы ыхьа деш. Манбышиле хъийгъа цIаIхни адабиятыс батIраалла АIчлей Гьарунни, ДжаIфараани Селимни сакIалауйбыше, Ашыкь Сафарни, Дабуз Шевкетни, ШейхаIлий ХанаIгьмадовни, калелий дохтур МаIгьмудни, Йихъий Рашидни, Хан-Алмазни, Нуруллагь Башировни поэзиейн гьуво. Мани шааирашини аIрее эн ачухба Шевкетни поэзиейна хаIне вобна парылдамишоохьи. Манкъуни поэзиейн инсанни ыIмрен гьар сурабы , хасиятбы гьагва. Манчиле гъайре манкъве урусни мизел’ прозайн асарбы одкIун. 20-ъэсди асырын кьоIдъэсын сура ва 21-ъэсди асырын кьом гьалед цIаIхбышди адабиятни сардан гьалед угъадыкван ыхьа. Манчис гьаIракат ойкIанни мизен гьуво.
1990-ъэсди сен кириллицайл’ цIаIхни мизес алифба одкIун.Аали мактаббыше цIаIхни мизен ва адабиятын шоIъбабы ачухау. Мани мизекен ва адабиятыкен санаъаIткарар гьазирааъа гибгъыл. ЦIаIхни мизелин кIазет, радио-телевидениейн верлишбы, журнал ачухау. Адабиятын чарх гуджнака гьаIррамишехьи гидгъыл. Гьини батеес темизда адабият йихъсумыл’ ойкIан гидгъыл. Майдамахъа тезе фыкырбышикван ва гьаIракатбышикван шааирар: ВаIгьыд’ Мирзоев, АIбдурагьим Дадашев, Кьурбан Омаханов, Лекий Юсуф, КIантуч Фикрет, Камазяана Элескер, Гул’джагьан ШаIъбанова, АIбдурагьман ЫIмаров (УлуцIаIхий) Валегь Гьамзаев (Гьамзат), АIгьмад Давудов, АIбдулнасир ШихаIгьмадов, Катиб Эл’брус ва мебынбы.
Эгьес эйхьи цIаIхбышди поэзиейн чисда йаIхъ адабиятехъана ачмишавъуна. Йишди шааирарше , язычерше прозайлхъа, драматургиейлхъа фыкыр гьевлес вуккан. Мана йишди оIгехъа вуIххъаIни шааираршини гьийбна сува вобна. Мани сувалхъа атдым-атдымна ши илхъебчIесынбы.
АIхреени сенбышее чапыке йишди шааираршин хил’дже китаббы хъигъечIу. Манчини аIрее: Дабуз Джаббарын «ЦIедын дюнйе», Дабуз Шевкетынбы «Поучительные сказки», «ЦIаIхни мизелин шеирбы», «Две повести…», Ашыкь Сафарын «НикIан тIетI», ШейхаIлий ХанаIгьмадовын «Ватан», УлуцIаIхийнбы «Суван тIетI», «Сурак’ авхуна ыIмыр», «КIарын тюльпан», Кьурбан Омахановын «ЦIаIхбышин фольклор», «КьоIдле язы», Элескер ГьаIджиевын «Юрд-Ватан», Гьамзатын «Ватан» «КIалендарь», «Хазна», «КIаарна биссий», «Аазырий са хаIм», «АбдураIгьим Дадашевын «Уста РагьыIмна хаIне», «Сувабы вергъек авуд», «Йихъыстан», « Ну как молчать?», Раджаб ГьуIсейновын «Встреча с прошлым», Сиражидин Кьурбановын « Искренность горца», Ханпери Назировайн «ЦIеддыйн нубгар»ва медынбы. Мана хаIбна иш вобна. Нимеега хаIдда китаббы чапыке хъигъеечIуйнбы ыхьее, гьаманиме шас манчини гьаарынчис хъобкуна кьиймат гьевлес вахарийба воохьи. Зас ыкканий ВаIгьыд’ Мирзоевыний КIантIуч Фикретын,
Лекий Юсуфын, Эмирджан Мирзоевын ва мебынбышин китаббы хыляхъа хъаIдхъаIс алеетIас.
ЦIаIхбышди шааираршин, язычершин асарбы Россиейни миллетбышди антологиехъа 4 томеехъа («Поэзия», «Ушахаршин адабият», «Проза», «Художественная публицистика») эчIу. Манчиле гъайре, йишди шааираршин ва язычершин асарбы урусни мизелхъа сакIалау Фазил Дашлайни китабеехъа «Два крыла», Дагъыстанни йыIкьнекни асырбышди поэзиейни антологиехъа , Дагъыстанни Советни девырыле хъийгъыйни поэзиейни антологиехъа, Дагъыстанни язычершини прозайни антологиейхъа гядкIу. Манчиле гъайре, цIаIхбышди шааираршин, язычершин асарбы Къузайл’ни Кавказни шааираршини ва прозаикаршини антологиебышеехъа ва Кавказни язычершини Антологиехъа «Кавказ–экспресс» эчIу. Йишди шааираршин ва язычершин асарбы медни мизяршилхъа сакIалау джурабаджур журналбышее, китаббышее чапау водунбы. ЦIаIхбышди фольклорын асарбыд джурайда ыIлимни абидайни томбышеехъа гядкIу. Манбы ДНЦ РАН чапыс гьазирау. Урусни мизеле цIаIхни мизелхъа Фазил Дашлайе ушахаршис одкIунийн китаб « ЧIорай» сакIалау. Къийнаб цIаIхбышин язычер, шааирар тезе китаббышил’ ооъаб ишлемишоохьи вобунбы.
Гьайни сен АIрабни оIлкайл (ОАЭ) дюнйейн китаббышин гьагуй (выставка) илгъечIу. Мани китаббышди гьагвее цIаIхбышди язычершин китаббыд ыхьа. МаIгьдын угъурбы, гьаIракатбы йишди миллетни таарыхе цIедда ыхьа. Манчин эйгьен , цIаIхбышди адабиятна хаIне дюнйейд’ хъибхьы.
Китаб чапыке къайиккый вахарийна иш дешобна. Ман къайиккасдиме спонсорар вуккан. Амма камалнана шааир пыл гьеххъас мерункъусахъа лап сейракра гьайкIан, няъас увгьее манбышихъад «хыл’ гяххъан» хасият эйхьи деш. Гьел’бедти, пылыле гъайре китаб къайиккас вааIхан инсанар воохьи.
МанбышикIле редакторар, художественный редакторар, корректорар, технический редакторар воохьи. Манбышике китабын югда къайиккый аслыда водун. Сабара китаббы чапеехъа саъасдимее хаIдын кумаг «Нур» кIазетни редакциейн гьели.
Захъад хаIдын инам водун — ши тезе варакьыле гибгъылна йаIхъ хыллийна, аIкьна ва хъобкуна вухьес. Йишди шааирарше джон до цIаIхбышди, дагъыстанни, дюнйейни адабияте къизлени гьаIрфбышиква окIанас.
