Сентябрьни 1-чил’ йишди гьоIкуматыл’ гьар сен АцIаалин йигъ алгъайи. Мани йигъыл’ шигыртарше, телябабыше, маъаIллимарше ва хъаIдхъийква алаакьанани гыргыни инсанарше байрам гьаъа. Гьайни сен ман йигъ базарни йигъылхъа хъады. Манчихъа гора АцIаал’ни йигъын йигъынджагъбы 2 –ъэсди сентябрьыл’ илгъечIу.
АцIаалин йигъ гьоIкуматни календареехъа 1984 сен адчу, анджах ман байрам джамаъаIтни аIрее хаIдда сенбына гьихъа къейд гьаъа ыхьа. Нишихъа горане, нена сабабне вухьа хъаIдхъийн байрам, тезе хъаIдхъийн сен цывылийни цIеддыйни йигъыл’ гидгъыл?АцIаалин йигъ гьоIкуматни календареехъа 1984 сен адчу, анджах ман байрам джамаъаIтни аIрее хаIдда сенбына гьихъа къейд гьаъа ыхьа. Нишихъа горане, нена сабабне вухьа хъаIдхъийн байрам, тезе хъаIдхъийн сен цывылийни цIеддыйни йигъыл’ гидгъыл?Россияйл’ тезен хъаIдхъийн йигъ, гьар джиге, гьар вахтал’ гийгъал ыхьа. Хиваршее чолеенче маIъсул сауйле хъийгъа, сукбы хъийшылыле хъийгъа, цывыл’ни аIхреехъана мактаббы гийгъал ыхьа, амма шагьарбышее партабышилхъа ушахар август йыIкьнеехъа гьибхьырмее гивийъар вухьа. Садджу 1935 сен Совнаркомын кьараал’ кьабылявъу гыргынанкъаI тезе хъаIдхъийн сен’ са йигъыл’ гигъалас. Ман йигъыд 1 сентябрь таIин гьау. Манке мислягьаIтбы къаджее нимеегайий хъаIдхъийн сен цIыцIахьес ва нени вахталий ушахаршис истирагьаIт гьаъасын йигъбы (каникулбы) гьелес. Ман йигъыд алаакьа гьауйн Русиейл’ оIгийл’ гийгъални ЦIедни сеника. Гойне ЦIеррыйна Петр паччагьее цIедни сенийн байрам 1 январылхъа алгъавгьу. Анджах Тезе хъаIдхъийни сенин кьом водун хьинне гьассырыйнСовет гьоIкуматни девыре 1 сентябрын йигъ ярашугъыква мактабышее алгъайгьи ыхьа. Мани йигъыл’ тезеба мактабеехъа хъабыйн хурын шигыртар каршламишааъа вухьа. Манбыше маъаIллимаршис тIетIбышин тIуччеер гьели ыхьа. Мани йигъыл’ ушахаршис цIеддыйн дарс, китаббы гьели ыхьа, анджах быкырда дарсбы илгъечIенбы дешдий. 1 сентябрыл’ сыныфна саъаIтний илгъоочIи. Махъа ушахаршин деккяарый едяар абайли вухьа. Ушахарайий джон деккяар, едяар маъаIллимаршиква, дарсбышди расписаниейква танышёхьи вухьа. 1980 сен СССР-ни Верховный Советни Президумни амурыква 1 сентябрь АцIаалин йигъва тасдикьау. 1984 сен ман йигъ байрам хьинне алгъайгьи гидгъыл.ГьаIшдийни Россияйл’ мактаббышее, гимназиебышее ман хъаIдхъийни йигъыс гьыIсабехьи деш. Мани йигъыл’ тантанайква байрам алгъайгьи. Ушахар 1 сентябрьни йигъыл’ мактаббышеехъа безенмишивхьа, цIедын мактабын палтар аляъу, тIетIбышиква хъабайли.Совет гьоIкумат республикабышилхъа дагъылмишхьайле хъийгъа, сабара республикабышил’, аIдатыхъа гора, АцIаалин йигъ 1 сентябрыл’ къейд гьаъа. Дюнйейл’ ХъаIдхъийн тезе сен гьар гьоIкуматыл’ гийгъал. Ман сенни вахтаке ва гьавааке аIслыда, няъас увгьее гьар гьоIкуматыл’ гьаваана вахт бадалоохьена. Мана са сабаб вобна дарсбы гидгъылыйна. Гьайни хъаIдхъийни сен Дагъыстанее мактабеехъа хъаIдхъас 400 аазыр шигырт алгьааIс. Манбышда 50 аазыр 1 сыныфеехъа хъооIнбы вобунбы. Манбышди аIрее йишин цIаIхбыб вобунбы.Гьаргьаммаше хъаIдхъийлхъа , ацIаалилхъа, тербиейлхъа кIорана фыкыр гьооли вухьа, няъас увгьее инсанын, гьоIкуматын геледжагъ манчике аIслыда . АцIаалий тербие эн хаIбна девлет вобна. ЦIаIхбышихъаб мисала вобна: «АцIаал’ алеетIас ТIибанни кIацIахъар оIххъас ихьесда». Дюнйейл’ сабара маIгьдын санаъаIтбы водунбы, манбы гьаъасдимее ацIаалиле гъайре, сабыр, раIгьым, инсафийвалла вуккан. Мани инсанаршини йикIе пахырийвал’на, кубытийвал’на, сарсахийвал’на, оIгунмишхьайна кIуда вухьес вуккан деш. МаIгьадни санаъаIтбышди аIрее гьийбна джига маъаIллимна вобна. МаъаIллиме ацIаал’, билиг, тербие гьели, йаIъни инсаныс ыIмрен ешайиш хъодкуда гьаъасда йаIхъ гьаагва. КьоIдъэсыд, медни санаъатбышисын дибыд маъаIллиме гийххьи. МаъаIллимийвалла гьавъуй гьар инсанын гьунар дешодон. Мани пешейс къуллух гьавъийниме вахъад гьар суракен ацIаал’бы ихьес ыккан. Манчихъа гора, гьаIшде ман санаъаIт гьаъас хаIббананбышин джан гёдхьан деш.ГьаIшде замаана бадалувхьана. Статистикайни маIълуматыхъа гора, сабара сенбышиле йишди оIлкайн маъаIллимаршикена кеситийвалла цIыцIааъас. Мана дагъамийвалла шагьарбышис ааидба вобна. Вазият югни суралхъа кокале бадалавъуйниме, гьоIкуматын маъаIллимаршини пешейс сикIыйн сиясат медни сентелхъа адчес ыккан, манбышин доннухбы гьийд агъмышаийни санаIъаткараршини доннухбишиква барабар гьаъас ыккан. Ши, цIаIхбы (йихъбы), гьаммаше йишди саватукани, камалукани, абырыквани маъаIллимаршиле гуянмиш вухьа. Манбы шахъаб гьар вахтал’ еттигъба вухьайнбы. Къийнийни йигъылиб мактабее, аали мактаббышее миллетын, республикайн, оIлкайн до ахты хъаъан маъаIллимар кIыл’ба дешобонбы. Манбыше джони ишиква, санаъаIтыс кIыл’валла гьавъуйка, гьалалын къык одхьуний субут гьаъа водон. ЦIаIхбышди мактаббышеейид ман аIдатбы гьуваджыйнбы. Дагъыстанее цIаIхбы аIсас саджигее (компактно) кьоIни – Рутулнийий Бабаюртни районбышее ешемишоохьи. Рутулни районее цIаIхбы Сувал’ни маIгалыл’ ешемишоохьи. Сувал’ни магьалыл’ 6-ле йыIкьнекин, 1-быкырдехьайн йыIкьнекин ( 9 сныфыкван), 4- дагъайдын мактаббы водунбы. Бабаюртни районее 2-ле йыIкьнекин мактаббы водунбы. Манчиле гъайре, Бабаюртни районее цIаIхбышди ушахарше аварбышди ушахаршиква аливку саджигее Камбулатни йыIкьнекни мактабее хъаIдаххъа водун. Гьайни элеесда цывылийна сафарий редакциейна Бабаюртни бинабышилхъана вухьа. Махъа районни иджласни садрыйка кьурбан Кьурбановыка кIазетна редактор Байрам Абдуллаев гьабкIын. ГьабкIынна метлеб вухьана мактаббышин тезе хъаIдхъийни сенийн гьазирхьай ацIахьай ва мааъад ешемишехьени джамаъаIтыни ешайишна вазият ваацIавхьай. ЦIебба Борчни йыIкьнекни мактабеехъа гьабкIын. Мааъаб маъаIллимаршиква горушмишивхьа ва мактабни гьазирыйваликва марахламишивхьа. Мактабни директоре Фарух маъаIллимее абыйни мигьманаршис вазият йишон гьавъу: «Мактаб, маъаIллимар тезе хъаIдхъийни сенийс 100% гьазирба вобунбы». Гойне мактабни маIгьалле АцIаални йигъыс къабсырна маджлис илгъевчIу. Ушахаршини гьийд абыйни мигьманарше табрикааъан чихышбы гьау. Директорни Ф. Бабаевни увгьойка Борчни мактабее гьайни сен 204 шигыртее хъаIдхъас. Джона 34-ре 1 сыныфын шигыртар вобунбы. шацыйни сенихъа иляаке манбышин сай гьехха ыхьа. Гойне ушахарше маджлисееехъа сабыйн бышис кIылин тамашейсын концерт маIълийбышиквайий мыкIаршикван гьагу.бышис кIылин тамашейсын концерт маIълийбышиквайий мыкIаршикван гьагу.Калелин мактабыд, Гьаммашийн хьинне АцIаал’ни йигъыс гьаIзирда ыхьа . Манбышди маджлисее иштыракаъас Кь. Курбановыле, Б. АIбдуллаевыле гъайре, Къизилюртни хъаIдхъийни управлениейна хааIрна методист Мавлет Джабраилова ва Рутул районни администрациейна эл’чий Байрам МаIгьаммадрасулов абы. Абыйни мигьманарше ушахаршис угъурбы аIрзуламишаъан чихышбы гьау. Мактабни директоре джуни чихыше увгьойн: «…. Зы гыргын АцIаал’ни йигъыс къабсырни маджлисеехъа абыйн мигьманар, хивын джамаъаIт , маъаIллимар, шигыртар табрикааъа. Мактаб тезе хъаIдхъийни сенийс быкырда гьазирда водун. Мани карее зигара гьааъасда джига дешда. Анджах , шацыйхъа иляакыйхъа , гьайни сен 1 сыныфеехъа хъооIни ушахаршин сай кIыл’ хъыхьа. Манчихъад чин сабаббы водунбы. Джегьил’ хизанбы шагьареехъа кочмышхьа аIл’гьаа водунбы. Гьайни сен мактабеехъа 1-ъэсди сыныфеехъа 10 ушах хъаIдхъас хъады. …» Маджлисее чыхышбы гьаъани инсанарше угъурбы аIрзуламишау. ГьаIмагьдын джад чIакIын маджлисбы Теземуслагъни йыIкьнекни мактабеййий Камбулатни йыIкьнекни мактаббышее илгъечIу. Муслагъни мактабе гьайни сен 75 шигыртее хъаIдхъас . Джоке 16 –ар 1 сыныфеехъа хъабыйнбы вобунбы. Камбулатни мактабни директорни Рамазан Османовни увгьойка джони мактабее 160-ни ушахее гьайни сен хъаIдхъас. Джоке 21 –ар 1 сыныфынбы вобунбы. Мани мактабее цIаIхбышдийий аварбышди ушахарше хъаIдаххъа водун.Гьайни сен Рутулни районеени ЦIаIхбышди мактаббышеехъа вуIхъас шас кьисмат дехьайн. Амма ши гьаммаше мактаббышди директораршиква алаакьабы гьувадженбы. Манбышди увгьойка , Сувал’ни маIгьалылин мактаббы тезе хъаIдхъийн сенийс гьазирда водунбы. Августее мактабни ишчерше ал’джитырийбы гьау, ширбы, кираджбы ыIхы. Гьадкьурийн, гьыIгъадкырийн хъау. Мактабын сыныфбы, маIгьаллабы абрелхъа хъаляу. Китаббы тезе лету ва медын гьаIзирлыгъбы къадже. Анджах са хаIбна дагъамийвалла — мактабеехъа хъооIни ушахаршин сай сен-сениле кIыл’ хъыхьай вобна. Йишди ниятее сентябрее сафарийехъа Сувал’ни маIгьалылхъа хъигъебчIуй водун. Манке ши нягьаIдый мактаббы хъаIдхъийни сеныс гьазирхьа ва гьиджоо дагъамийвал’бы ашкарау, манчини гьаIкIеедын маIълумат гьелесын. «Нур» кIазетни редакциейн гыргын ушахар, телябабы, маъаIллимар, ааIлимар ва ацIааликва, хъаIдхъийква маIшкьулывхьайн инсанар АцIаал’ни йигъыква( байрамука) табрикааъа. Манбышис югун угъурбы аIрзуламишаъа.
