Согют (Хьойик) Дагъыстанни Рутул районеена цIаIхбышда (йихъбышда) хив вобна. Мана ХаIбни Кавказни сувабышди зинджирни къузайл’ни этякыл’ гивхьу вобна. Согютна хив ЦаIхни администрациехъа гёохьана йихъбышда хив вобна. Хив гьийгъанче кьоIни дамани – Къоейнийий (Каяна) Самурни гIалее, сагъни сурал’ вобна. Хивни гьийд манбы илекка. Хив гунайни сурал’ вобна. Хивни далыйл’ чIалагыквана сува вобна. Мааъаб манбышда Муслагъни хивыквана сергьат илгъоочIи. Магърибни сурале манбышда сергьат Мишлешни хивни администрациейква илгъоочIи. Машрыкьни сурал’ манбы ЦIаIхни хивыка къоншибы вобунбы. Хивни гьийд, Самур дамайни шени сурак’ аликкыйн чIалаг водун. Мааъад кIуняхын, кьабахын, воIххан тымарбы водунбы. Хивни сурал’ аIраIрын, чIовун йивар аляйли. Хивни гунайни сурак’ уфтанын йигъни вахтыс сикIыйс мавудж гьоолен никIан тIетI’бы аляйли. Шааир Сафарее мани сейракда хъызаххани тIетIес къассырыйн китаб одкIун.
Дагъыстан Республикайни марказеенче, МаIгьачкаленче махъа 330 км, районни марказенче Рутылгъанче – 28 км., ЦIаIхеенче 3км. поштини йаIххъын водун. Дагъыстан Республикайни марказеенче, МаIгьачкаленче махъа 330 км, районни марказенче Рутылгъанче – 28 км., ЦIаIхеенче 3км. поштини йаIххъын водун. Хивыхъад кьоIдле до водун: цIаIхни мизел’ (йихъсумыл’) манчикIле Хьойик’ эйгьи, урусни мизел’ Согют эйгьи. Джуваб « согют//сёйид агъадж» тюркни мизени лугъатеенче алеетIуйн водун. Агар мани джувабна маIъна цIаIхни мизелхъа сакIал гьавъэе, манчин шакIле эйгьен «хьывыл’на чIов». ГьаIкIедад гьаIшде хивнани джиге оIгее хьывыл’ни чIойбышин тымарбы ыхьа. ГьаIшдед сабара ман йивар хивни аIрее хъызахханбы. КьоIдъэсда маIъна хивни дойина цIаIхни мизеква, йишди фыкырбышиква, багълыба вобна. «Хьойик» джувабна маIъна ши «хоI» джувабыква алаакьа гьааъа. Бугъазеедын сес (фарингализацие) «оI’», «о» сесеква бадалхьа, «йик» гьыIджана маIъна шас ашкар девхьана. Мааъаб ешемишоохьени инсанаршикIле «хьойикбы» эйгьи. Хьойикбышихъаб хаIббанана гогьарыйвалла ЦIаIхни хивни джамаъаIтыква вобна. Няъас зы хивын до хоIйика алаакьа гьаъа? Няъас увгьее оIгийл’ гьаIшдийни Хойикни хивни делес хоIбы гийхваIран хаIдда ёххаIбы ыхьа. Махъа сук, хьытIа, сикIыл’ гивийхаIрас Сувал’ни маIгьалыл’ни хиваршеенче инсанар абайли вухьа. Къоейн хьян архыква ёххабышеехъа цIыIцау, манчика къыгарбы аликIарау. ГьаIшдед ёххабышди къыгарбышин къаебы хивеъад хъызахханбы.Менни цIаIхбышди хиваршихъа илякыйле, Хойикке экIба верыгъ кёочи. КьыIд’мына магьаIбна вахт воохьи, хивеехъа кьоIни элейс верыгъ уIвхийха.Хьойикбышихъаб йихьыбле чIакIын тохумбы водунбы, анджах медни хиваршеедынбы хьинне, манбышин тохумбы нассылбышилхъа джурахьи деш. Хьойикбышихъад шакIле ацIан гьайин тохумбы водунбы : Афтееванбы (Лелаевар), НуIгьееванбы (Бабаевар), Мусалееванбы (Раджабовар), Гаделееванбы (АIбдуллаевар), Пахъаранбы (Наврузовар), Тагъеванбы (Тагъиевар). ХаIббанан хьойикбы оIгийл’ Азербайджанни Закаталайнийий Къахни районни хиваршеехъа кочмишивхьа. Хьойикбышин хизанбы Закаталайни, Къахни, Шекийни, Бакуйни шагьарбышее водунбы. Манбышин хизанбы Агъйезее, Эмирджан, Къум, Чинар ва медняанкъаIд водунбы. Советни девырее хьойикбы хизанбышиква МагьаIррамкентни районни Советский донани хивеехъа кочмишивхьа. Анджах мааъаб юрд абчес манбышис кьисмат девхьана. Сабарабы мааъаб исит’майке гьабтIы, авхуйнбыб йыIкьалхъа сабкIыл хивеехъа хъабы. Хьойикбышди джегьилерше хаIдын иштырак ХаIбни Ватанни даIвъийе гьаъу. Хивеенче махъа 20-хъа авабкьырыйн джегьилер гьабкIын. Манбышин хаIббананбы гьабтIыйнбы. СабкIыл хъабыйнбышди аIрее АIбдуллаев Шериф, Бабаев ГъаIйбуллагь, Раджабов Сейид’аIгьмад, Эфендиев ШейхмагьаIммад, Мамедов Маняф, ГьыIсейнджанов АIгьмад, Кьасымов Кьасым ва мебынбы вухьа. ДаIвъийна иштракчий ГьыIсейнджанов АIгьмад кьаIгьраманнихаIнейс лайикра къадже. Анджах къизлена хаIне манкъусахъа гьибхьыр деш. Етим ыхьайхъа гора , манчихъар хъигьна ийкарна ыхьа деш. Гьамыр мана кIырыбышисый мизес йыIкьра ыхьа. Мана Галахъа кочмышхьа аркIын. МаIгьаб манкъуна гов азмышивхьана. Анджах, Ед’ кьаIгьраманна хаIне районее 1946 сен цIеббыйнбышди аIрее хьойикелий АIбдуллаева Сонэе алебтIу.Советни девырее хьойиккбыше джос джон кIалхоз Ленинни дойилин къурмишаъу. Манчина садры ХасмагьаIммад АIбдуллаев ыхьа. Манбышди кIалхозын гьоIкуматыс манке джоке гехьан чуры, хьа , ниссе, хьыняал’ хъуво. Увгьойбышика, ХасмагьаIммад сувагылий Социалист ишни кьаIгьраманна Мина Назировайна дёлесна мигьман ыхьа. Гойне манбышин кIалхоз ЦIаIхни хивни кIалхозылхъа аликкы. ХХ асырни 60- ди сенбышее мани кIалхозыс садрывалла Бабаев Керымее гьавъу. Агъсаххъаларшини увгьойка, мана ишлемишехьени вахтал’ кIалхозыхъаб хаIбна баракат вухьа. Инсанаршис эмекгуныс тонбышиква сукий биринз, болда чурыйий ниссе хъуво. Хъийгъа мана къуллух гьааъас районеехъа аркIын. ХХ асырни 70-ни сенбышее хьойикбыше цIаIхбышиква саджигее Бабаюртни районе бина абчу. Къийнад сабара хизанбы мааъад хивни тасарруфатыква маIшкьулехьи водунбы. Хьойикбышин хаIдданан хизанбы гьаIшде МаIгьачкъале, Къызлар, Дагъогне ешемишехьи водунбы. Урсиятни шагьарбышеейд (Саратов, Волгоград, Екатеринбург, Ростовни областил’) манбышин хизанбы водунбы.ОIгийл’ хаIбанани хьойикбыше къоранайн, къалайчийн, устадын, ёхрахъанын санаъаIтбы гьау. ГьаIшде хьойикбышди аIрее сиясатчер, экономистар, журналистар, маъаIллимар, инженерар, дохтурар, ярахни къуввабышин эскерар вобунбы. Манбышда гьаарна югни джувабыс лайикьра ворна. ЦIедда Хьойикни хивын до республикеехъа джуни аIшукьни поэзийеква шааир Сафаре агъмишау. Къийнад югун аIдатбы ДР-ни Халкьни Маджлисни депутате Фикрет Раджабове, «Нур» кIазетни хааIрни редакторе Байрам АIбдуллаеве, Закаталайни аэропортни хааIрынкъвее Низамий Бабаеве, Дагъыстанни поринитальный марказни дохтуре А1рзуман Раджабове, мебель гьазираъана ишкар Айдын Бабаеве, цIаIхни мизел’ни радиотелеверлишбышди редакторе Юсуф Бабаеве, Ахтыни районни приставаршини шоъбайна хааIрна АIлим Раджабове, ДР-ни джегьилершини министерствайни къуллухчее Ил’гар Лелаеве, ва мебынбыше гьуваджи. Къийна Фикрет Раджабовни гьаIракатыква Хьойикни хивее Пожарный часть ачмышау. Мани пожарный частна хааIрна АIгьмад Эл’дарна дих Раджабов ворна. Мааъаб 12 меегана, гьар хиваршенче хъабыйн, джегьилер ишлемишоохьи вобунбы. Хив Самурни дамайнийий Къоейни дерайни селершике гьувааджесдимее хыллийна бенд’ алявъу. Хивее дагъайдни сыныфбышин мактаб ишлемишехьи . Манчис хаIбвалла Эфендий Бабаеве гьаIшде гьааъа вобна. Ха1дда сенбына манчис регьберийвалла Гьаджима1гьаммад Раджабове гьавъу. Хьойиккелий Лелавев Караме Рамазанни дихее ц1епба завучийвалла, гойне директорыйвалла хилдже сенбына Сувал’ни ма1гьалыл’ни эн ха1дни Мишлешни йы1кьнекни мактабыс гьавъу. Гьа1шде мана районни хъа1дхъийни управлениейна методист ворна. Мана лайикьукана Дагъыстан республикайна маъа1ллим ворна Хьойикни Хьойикке манзик вобна ишлемишоохьи. Хивыс имамыйвалла Мустафа Бабаеве гьааъа. Манбышиле гъайре хьойикбы Дагъыстанее, Урсиятыл’, Азербайджан ишлемишоохьи вобунбы. Хьойкбышихъаб Советни девырее югун къоранар-Рамазан Лелаев, Хана1гьмад Раджабов, Рафик Раджабов, Раджаб Раджабов, Фергьад Наврузов; маъа1ллимар — Мурадин Тагъиев, Альберт Наврузов вухьа ва вобунбы. Гьа1шде хивын ярашугъ агъсаххъалар Бабаев Гьа1бибуллагьий Наврузов Леле вобунбы. Ши умыд гьааъана, Хьойикни хивеедын лампайн иших кIядхъаIс деш, хив таарыхни уммане веранувхьес деш.
