Илису Азербайджан Республикайни Къахни районе вобна. Цlаlхбишди (йихъбишди-албанашини таарихе Илисуйни хивын джурайна джига авхъаахъа. Самур дерайл’ ни Цlаlхни хивыле хъийгхъа, Илису (Елису) кьоlдъэсда Аlранеена йихъбишда марказ вухьа. Илису (Елису) Илисуйни (Елисуйни) Султlанатна пайтахт вухьа. Мани хивын диб цlаlхбише гиххьы.
Цlаlхбишин (йихъбишин) ханарше, бегеерше 1723-ъэсди сен Цlаlхни хивеенче джона бинаа Къахеехъа хъувку.Мааъаб тезе юрд абчу. Хьодле сенна Къахее ешемишувхьа, 1727-ъэсди сен Илисуеехъа кочмишивхьа. Кочмишивхьайна сабаб вухьана – гьаваа.Сувале дюзилхъа абкlыний, ханаршис вахарийн ыхьа деш. Къах деръягьни оlл’чийле (уровеныле) 500 метрына оохъа вобна. Манчихъа ил’дяаку, мааъад къыIлина лапджад пырада эйхьи. Сувал’ ешемишхьайни инсане пыраалла четинба ооlбахха.Илису Къурмукьни дерайни этякыл’ вобна. Къахеенче Илисуеехъа 12 км, йаlххъын водун. Илису деръягьни оlл’чийле 1200 метрына ооъаб вобна. Мааъаб гьаваа серинба, сувал’ни магьаlлыл’на хьиннена воохьи. Анджах, цlаlхбишди ханаршина марказ Къахеенче Илисуеехъа хъувкуй са мана деш сабаб вухьа. Профессор Гь. Ибрагьимовни увгьойка, марказ бадалавъуйна метлеб сиясатни военный усылбишиква багълыба вобна.Илису сувани тепайл вобна еррашмишивхьа. Къахни сураке махъа хъавалес садджу даарни дереенче воохьи. Хив къузайле ахтыйн сувабишди асманбише къорамишааъа, машрыкьни сураке Къурмукьна дама вобна аlл’гьаа. Мана къыlлина алибкьыл, фелякбишеенче хъооl воохьи. Илисуйке агъалла, сувабишди суралхъа мани дерее аlхрена йихъбишда хив Сарваг вобна.Кьоlдъэсда сабаб Цlаlхенче Къахеехъа, гойне Къаххеенче Илисуеехъа ханаршина бинаа мебна вухьа: увгьойбишиква, ханаршина бинаа хъувкый мебна вухьа: увгьойбишиква, ханарше къеджени ишбишиква наразыйни цlаlхни хивни джамаъаlтын манбишда нассыл гьаlлакавъу. Ман кар XVII-ъэсди асыре ыхьа. Анджах, иш угъадука вухьа, манбы гябатlани вахтал’ са мани нассылна хьунаще мигьманыйвале Миххьейни хивее йихьа. Йидир гуманнее (вухьне) йихьа. Цlаlхее вухьана къара хабар къавуххьу, мана Балякьадайни (Лекни) гадигенче хаlмде Аlранеехъа илгъейчlу аркlын Илисуйни хиве гогьарбишаанкъаl даянмишийхьа. Сабара вахт абкlынле хъийгъа, маlнкъее хъийгъийна Цlаlхна – Илисуйна хааlрна ухооху.Цlаlхна ханство Илисуеехъа кочмишивхьайле хъийгъа, манчин до Илисуйни султlанствайлхъа бадалау. Анджах манчихъа илдяаку, Цlаlхыний Илисуйн халкь са хивын джамаъаlт водун. Ааlлим А.Л. Зиссерманни увгьойка, Илисуйни Султlанствеехъа садджу магърибылин, (восточные) цlаlхбы (йихъбы) эбчlу. Сувал’ни маlгьалыл ешемишехьени хиваршике Илисуйни султlанствеехъа Цlаlх, Муслагъ, Хьойик, Миххьей, Хыlягъ иккеечlу. Увгьойбишиква, ман хиваар Цlаlхни хивыке джурахьайн убабы (магьаlллабы) водунбы.Манбишиле гъайре Илисуйни султlанатни ыlгьтеехъа джони торпахыл’ ешемишехьен гьаlмшерершин ва енгиляваршин хивар гядкlу.Гь. Ибрагьимовни увгьойка, Калел’на, Мишлешна, Джинаlгъна, Аттална, Муlхахна хив Илисуйни Султанствеехъа ээчlу деш. Мани хиваршин джаlмаъаlтбы селлимынбы (вольные) ыхьа. Диндийни гадигенче ийкаран джамаъатбы Чlаlрни (Закаталайни) шагьарыка алакьада ыхьа. Анджах, йишди увгьойка Гьарын маъаlллимни джуваббише ши шаккехъа ааъа, няъас увгье Кавазыл’на даlвъий аlлгьаанкъа мани хиваршини джамаъатбишед вуруше иштырак гьауйн. Манбы манке Даниял султlаныка саджиге вухьа. Кьодъэсыд, Даниял султlане гыргын йихъбишин торпагъбы джуни ыlгьтеехъа алеетlу.Адабиятни таарихе, шакдена, Илису цlаlхбишди хивыс гьаммаше гьыlсаб гьавъу. Илису цlаlхбишда (йихъбишда) хив вухьай Даниял-бегни Урусаршини паччагылхъа Никlолайлхъа одкlунийбише тастикьаъа. Мааъад ашкарда къеджен, Илисуйни хивее садджу йихъбы ешемишивхьа. Мана юрд йихъбишда вобна.Анджах сабара Дагъыстанын ва Азербайджанын таарихчер язычер, журналистар чалышмишоохьенбы Илисуйн таарих бадалаъас, манчис медын ранг гьелес ва медни сентелхъа таарих бадалаъас. Гьорбишин хылеббыйий къел’бы джитlада эйхьи. Ман мысахье акьвалхъа хъигъеечlен. XVI асыре, ХVII асырни кьома Илисуйн султlанат маlгькамехьи гидгъыл.
