ЦIаIхбы (йихъбы) Кавказ-Албаниейле хъооIн ерры миллет водун. Манбышихъаб джона Ватан, джон таарых, джон маданият медни миллетбышик икдякаран ыхьа. Миллетни таарыхе джурабаджур югун-писин гьааIдисабы ыхьа. Са Ватаннан, са торпахнан миллет сергьатыква кьоIна хъау. Сиясатыхъа ил’дяакы, джанее са эбнан инсанар мысаджаб сергьатыква джурааъас вааIхас деш. Мисала вобна: «Дама йиссейни архылхъа хъавайленаки». Къийна ши кьоIна хъыхьайн миллет водун. Йишда метлеб вобна миллетын таарых, миз, адабият, маданият гьуваджий ва ман йыIкьале хъооIни архайлхъа гьихьараий.
Сабара йигъбына гьихъа ЦIаIхни маданиятни марказни хаIрункъукана Вагиф ГьаIджиевыкана хивее ачмишааъас ниятее алебтIуни музейни гьаIкIеена гаф вухьа. Манкъвее шас гьайнаIгьдын маIълумат гьуво:Сабара йигъбына гьихъа ЦIаIхни маданиятни марказни хаIрункъукана Вагиф ГьаIджиевыкана хивее ачмишааъас ниятее алебтIуни музейни гьаIкIеена гаф вухьа. Манкъвее шас гьайнаIгьдын маIълумат гьуво:- ЦIаIх йишди миллетна марказ вобна. Агар ши манчин таарых, маданият гьид’ваджее, ши медни миллетбышди аIрее аливкы ааIсынбы. ШокIле йишди миллетын дагъамийваллабы лап югда ацIа водунбы. Манбы садджу экономикайкаджад деш багълыда, манбы маданиятыквад багълыда водунбы. Маданиятыд са миллет гьуваджен гьыIсса водун. Хайирыква янашеда Советни девырее йишди маданиятыс зияныд хъетIу. ЦIеддыйн зиян манзикни китабханайс хъетIу. ХаIдданан аIрабни мизел’ одкIунийн китаббы гёххьанаийнбы, чIиеехъа бастурау. Абыйни ааIлимарше, къуллухчерше шавукеджад хъидгIын гьидяу манбы садхьу адкIынийнбы. Манчиква йишин таарыхыд хъоIхъу. Хъийгъа абы инсанаршике аIмал-оIюныква йиссейн хивни тасарруфатын, хаани аIрайл’ ишлемишаъан йиссейн къаб-къашукь, йиссейн ыIмаратбы садхьу адкIын. Ненкъуниджад фыкреехъа хъады дешки, манбы хъооIни насылбышис гьуваджес. Сабара сенбына гьихъа мана фыкыр йизди каллеехъа кIевчIу. Манчини ооъар ишлемишехьи гиргъыл’. Зы йизди оIгее, гьалекийс ахуйн йиссейн хивни тасарруфатыква, къалайчершини маскIаныква алаакьан дезгагьбы хаани арайл’ ишлемишаъан ыIгьтаджбы, кьаб- къашукь саджигеехъа сауй месала гивхьу. Иням гьеъэ гъу, гьаманимееган таарыхни меега кьийматыкван ыIгьтаджбы авайкы, къинийни джегьилершикIле манчин добы, няаъад ишлемишаъа ыхьай ацIа деш. Манбы зы аIсас ЦIаIхни хивее сау. Зас хаIдын кумаг мани карее хивни джамаъаIтын гьуво. Медни хиваршеенче адыйн ыIгьтаджбы, дезгагьбы, ыIмаратбыд водунбы. Ман гыргын экспонатбы ши клубни бинаани са кIыл’ни гозее гьуваджи водунбы. Йишда дагъамийвалла мана гоз’ даркашба вухьай вобна. Гьел’бедти, агар гьоIкуматни сурален кумаг ыхьее , Сувал’ни маIгьалыл’ йишди миллетни таарыхыква багълыбанана югна музей ачмишааъасда имкан водунбы . Музей гьааъасда бинаа вобна, амма мааъад манчисын а яратмишаъас ыккан. Аанче сувагъбы гьаъас ыккан, махъа тахчебы гиххьес ыккан, токIан ишигъбы цIыцIаъас ыккан, сауйни ыIгьтаджбышис, дезгагьбышис энбы ыIхас ыккан, манчин таарых окIанас, шикыл’бы цIыцIаъас ыккан. Манчиле гъайре, йишди фыкрее йиссейн йишди миллетын едаршин ва адамершин палтар музеехъа сауй, кьаварчершин дезгагьбы сауй, йиссейн оIюнбы гьувааган ыIгьтаджбы сауй водун. ЦIеддыйн ишбы гьаъасдимее, зы йизын доннух махъа ишлемишау. Анджах, ман няхъаджад къийхьар деш. Манчини гьаIкIеена гаф ши йишди депутатыква Фикрет Раджабовыква ва джамаъаIтни эл’чийква Мамед Мамедовыква гьавъу. Шаца М. Мамедовни хааишиква ЦаIхеехъа республикайни краеведческий музейна директор Тамерлан ГьаIджиев ары. Мана сауйни экспонатбышихъа ва музей гьааъасди утагъыхъа иляккы. Джуваб гьувойн мани ишбышис гьаIракат гьелес. Анджах гьалекийс мана иш джигайл’ илёбзур вобна. Агар шас не районын, не республикайн, не гьоIкуматын , не меценатарше гьувее, зы иням гьаъан мана гейб уфтанна музей вухьес. Къийнийни йигъыл’ са кьаIрани гафбышиле гъайре, кумаг гьаъана дешда. Сасса вахтал’ иш гьааъанбышисыб шишааъа.Музейле гъайре ши йишин китабхана абрелхъа адчес ыккан. Шахъад миллетни языйква, адабиятыква, таарыхыква, маданиятыква багълыда одкIунийн киттаббы водунбы. Анджах манбы йишди китабхаане дешинбы. Няъасмы манбы китабханабышис илещи деш, хъайли деш. Агар районна гудж хъыIдяахьее, спонсораршике джад манбы хиваршини китабханабышис алищес аIхас дишде?! Шунад кIазете гьамаIгьдын дагъамиваллабы къалхымишаъас ыккан. Миллетни меега ишлемишоохьени инсанаршини гьаIкIее окIанас ыккан. Пылыква дяхаIхьее , джувабыква кумаг гьелес ыккан.-Вагиф чодж, гьаIшде маIгьдын ишбы гьаъасдимее грантбы гьели. Манчинимеега пIлан, заявка, проект гьазираъас ыккан. Гьел’бедти мани проектыс «къел’бы» гьаъасдимее лезимни джигее, лезимна инсан ыккан. Дешхьее ман заIгьматбы къелике авхъа ихьес. Дишде гъу манчис чалышмишхьа? Йизди увгьойка, агар мана иш кокале алебтIее , манчихъад натийджабы ихьесынбы. Мана мислягьаIт районни маданиятни управлениейле гивгъалас вуккан. Хъийгъа районни хааIрункъвее, йишди депутатее, джамаъаIтни палатайни уIзвее (агар шахъар ворхьее) къуллухчерше, ааIлимарше, журналистарше хыл’ авхъас вуккан.- Зы мани мислягьаIтее вака разийра ворна. МаIгьдын фыкырбы шахъад водунбы. Гьалекийс шас кумаг гьелесын джуваб гьувойн инсанар вобунбы. Ешемишивхьес, иляакасынбы. Анджах нягьаIдджад ыхьее, ЦIаIхее музей вухьесда. Захъад манчилхъан итIумын инамыд, умыдыб водунбы.