ЦIаIхбы таарыхни асырбышее ацIаалилхъа, динилхъа гьавасыкван миллет ыхьа. ЙыIкьнекни асырбышди абидабышди одкIунийбыше шакIле эйгьен — йиссейда цIаIхбышихъад джон ойкIанан язы ыхьа.
АIрабаршини космографе Закарийя Казвиние, 13 асыре ЦIаIхее ыхьайнкъаI, джуни ыIлми ишбышее одкIунийн : «…Гьиняаъад ешемишехьени халкьыхъад джон адабият, маданият , оокIанна миз воб (язы вод). Манбыше джони мизелхъа чIакIын китаббы «Компеди музани» ва «Имам ал-Шафаийн китаб» сакIалау. АаIлим А.Н.Генкое джуни ыIлми ишбышее тасдикьаъан, манбы цIаIхни мизелхъа сакIалау ыхьа.Малик-шагьни девырее, хьебцIал’ сенна вазирна къуллух Низам-ал-Мул’ке манкъус гьавъу. Манкъуни девыре ыIлим, адабият, маданият гьаракатеехъа адчу, артымишехьи гидгъыл.

1075 сен ЦIаIхни шагьаре цIеббыйна Кавказыл’ мадраса ачмишавъу. Сабара ааIлимаршини увгьойбышиква, маIгьдын мадрасабы садджу Мекке, Медине ва Дамаск мани вахтал’ ыхьа. ЦIаIхеена мадраса йыIкьнекни асырбышедын университет ыхьа. Мааъад Исламни диныква багълыданани ыIлимбышиква барабарда, математика, астрономия, философия, медицина, адабият, география ва медын ыIлимбы аIлгъаа ыхьа. Мани мадрасае медни оIлкабышил’ Исламын дин еймишааъасын динегьлера ва ишлемишебхьесын санаъаIткарар гьазиравъу. Исламын дин еймишехьи гидгъылме, мункум вобна сыкIылда геджда ихьес, цIаIхна миз аIрабни хатIылхъа илгъевчIу. АIрабни хатIыл’ одкIунийн ва сакIалауйн цIаIхни мизелхъа китаббы 20-ъэсди асыреехъаме ахуйнбы. Манчин хаIддабы мадрасе ыхьа. Каввказыл’ даIвъий аIлгьаани вахтал’, 1852 сенни августни вуза , цIаIхбышин хивар гёххьанау. ЦIаIхна хивыб манчини аIрее вухьа. Манке мадрасейид алан-диван адчу. Кафирарше мадраса куфыр гьавъу. Мадрасайн китабхана гёххьанау. Анджах игитершике маадын китаббы аIхийнбы манбы дюгуляъас. Манче Шейх МаIгьмыдни зияратылхъа хъыккы. Совет гьоIкумат къурмишехьени вахтал’ манчин сабарабы гёххьанаийнбы, дамалхъа дагъау, чIиеехъа бастурау. Дин, иман гьаъан инсанар сургунавъу. Сабара китаббы адыйни ааIлимаршини экспедициебыше сау рукописный фондбышеехъа, архивбышеехъа хъыккы. Са инсаныке манбышин оIги даянмишаъас аIхы деш. Талан-тараш ыхьа. Анджах мани вугьнуцыйвалихъа ил’дяаку, сабара китаббы гьуваджес аIхийнбы.
ЦIаIхбы, мед зы текрар гьаъа, гьаргьаммаше диныс утIумын миллет ыхьа. Манбышди аIреенче чIакIын ааIлимар, динэгьлер хъигъебчIу.
Са динэгьлершини маджлисее ваъаIз’ гьооленкъаI, Дагъыстанни муфтиятни регьбере АIгьмад-гьаIджий АIбдуллаеве увгьойн: « …ЦIаIхни дерайл’ чIакIын ааIлимар, диныс ыIбадат гьаъан шейхар, эвлиябы хаIбба вухьа. Манбышда баракат гыргынанкъаI еймишивхьа. Мааъаб ешемишивхьайни ааIлимарше дарс, вирд хаIббанани телябабышис гьуво. Хъийгъа манбышике чIакIын шейхар хъувхьа….». Шахъаб гьаIкIена исламни динна йаIхъ гьаагван ааIлимарый, имамар вухьа. Манбышди аIрее Магьмуд- эфендий, Джебреил’-эфендий, Усман-эфендий, НаIсугь-эфендий ГьаIзратаIлий-эфендий, АIбдил’вагьаб-эфендий, шейх АIгьмад- гьаIджий Муслагъалий ва мебынбы вухьа.
Мани девырее Сувал’ни магьаIлыл’ни хиваршее манзикбы аляъа гидгъыл. Исламни диныс гьаIракат гьуво. Совет гьоIкумат къурмишхьайле хъийгъа, динин оIги сыкIылда даянмишауйн. Манзикбы багъламишау. Манчин бинаабы искIалатбышилхъа, мактаббышилхъа, идарабышилхъа сакIалау. Гьел’бедти ман терсинан кар ыхьа. Шукур Аллагьылхъа , гьаIшде вахтбы бадалхьайнбы. Гьаарын кар чини джигайлхъа хъадыйн. Кьисматеедын, язеедын кар, Аллагьыле гъайре , шавукеджад бадалаъас аIхас деш.
ХХ-ъэсди асырни аIхрее цIаIхни мактабна бинаа оIгийл’ни ессийсахъа хъуво. Мааъаб меб манзик-мадраса ачмишивхьа. Инсанар махъа кубаршис вуIххъа гибгъыл. УIлджумани кубыс махъа мебни Сувал’ни дерайл’ни цIаIхбышди хиваршеенче — Гыл’мецIанче, Миххьенче, ХыIяггъанче, Хьойиккенче – джамаъаIт адайли.
Чини таарыхее манзикыкIле хаIдда карбы къадже. Зел’-зеле ыхьайле хъийгъа манчина мураалий гьыгъабкыр, баругбы чаттамышхьа. Анджах манчин ишлемишивхьай даянмишхьа деш. Мааъад диныква, миллетиква багълыданан хаIдда суалбы гьаIллау. Манке манзикна чардагъ ишкар Тагъиевни кумагыква гивхьы. Манчисын йива АIраненче балканаршиква, инсанаршини йыIкьал’ хъады.
ХХI асырни кьомани сенбышее АIриф Омарове, манкийни джаIмаъатни депутате, джуни харджийква манзикна чардах бадалавъу. Мана цIаIхийгъалий АIзизов Казбекейий са Джилихургъанчени ГьаIджиаIлий устадарше бадалавъу. Маниджад сенбышее мураалий аляаъасда мислягьаIт къавдже. Мана аляаъасын харджий джулхъа АIббасов Сулейманее Халил’ни духее алеетIу. Муралий устадее муслагъалий АIгьмад-гьаIджий Бакаеве алявъу, чиста кьуббаб устад Казбек АIзизове гивхьу. Манзик тезелемишааъас, гиджаIраIхийбы аляатIан джига аляъас, маIгьалла абыреехъа хъаваляаъас, хаIдын кумагбы Мамедов Мамеде, Мерденов Ширине, Гераев Кьурбане, АIгьмадов НезирмагьаIммаде ва мебни джан ватаныхъа гёдхьанни йишди игитерше гьау.
Анджах къийна манзикна бинаа дагъамни вазиятыл’ вобна. Сагъни суралин баруг чаттамышхьа водун. ЦIаIхни хивни джигьилершини мислягьаIтыква ман хъаъасын пыл саъа водун. Анджах, ЦIаIхни дерайл’ни имамни Эл’дар-гьаIджийни увгьойка, махъа хаIдын харджийбы гьаъас ыккан. Гьойнед, ман ишбы гигъаллассе гьихъа иджааза алеетIас ыккан, документбы, проект гьазираъас ыккан.
Шаца, манзик-мадраса 950 сенни юбилейис гьазирааъасдиме, джони харджийбышиква кIылин ремонт ХыIягъни хивеенче хъигъевчIуйни Мамедоваршини хизанын, устадарше – Шихмирза РаIгьимове, НезирмаIгьаммад АIгьмадове, Джалаледдин АIббасове (ЦIаIхни манзикна имам), ХанаIгьмад Гераеве, Сабир ГьуIсейнове ва хивни джамаъаIтын гьаъы.
Хъигьнийн 4 с.
Республикайн таарыхна аабида, йиссейна мадраса хъааъасда умуд сабара сенбына гьихъа гьувына, анджах мани сардан гьалекийс къеджен ишбы гидгъыл деш. Вахт аIл’гьаана, амма гивгъаласда иш хъибхьын илёбзур авхуна.
Ши мааъаб ишлемишивхьайни инсанаршикIле сагъул-варул эйгье. Вушин заIгьматбы Аллагьее суваабыс оокIананбы. Гьасре гьаммаше ЦIаIхни дерайл’ исламни динын нур камдехьен!
ЙицIыдле сенна гьихъа ЦIаIхни мадрасайни 940 сенийс къадсырыйн автопробег « МаскIав- ЦIаIхий» илгъечIу. Ман ЦНКА-ний, «Нур» кIазетын манке ДР-ни Муфтиятни раазиваликва къурмишаъы. Мани йигъбышее МаIгьачкъале ва ЦIаIхее маджлисбы илгъечIу.
Августни вуза энки кьаIсди , кIоран таарыхнани мадрасайс АН-НИЗАМИЯ-йс ( ЙыIкьнекни асарбышеени университетыс) 950 сен быкырхьа.
ДР-ни Муфтиятын, ДР-ни миллетни сиясатни ва динни ишбышди министерствайн мадрасайн юбилей алгъагьас джолхъа алетIу. Гьел’бедти манбышис кумаг гьаъас гьазирхьайн джаIмаъатын, динын ташкилатбыд водунбы. Ман йигъынджагъбы августыни, сентябрьни вузарше илгъечIес. Манчинимеега аIкьын пIлан аххъы водун. Гьайни дёлесийвале мадрасайни юбилейис кьадсырыйн автопробег Согратл’ни хивеени Шейх Ярагъийни зияратылхъа ыхьа. ОIтмишхьайни уIл’джумее ЦIаIхни хивее, АН-НИЗАМИЯ-ни мадрасе мавлид-маджлис вухьа. Махъа динни гьаIкIеедын ваъаIзбы хъаIдхъас республикайни марказеенче муфтиятын эл’чера, районбышин имамар, къонши хиваршин джамаъаIт сады. Гьел’бедти, абыйн мигьманар гынейиквайи кьеваква хивни джамаъаIтын къаршламишаъы. Гойне маджлис- мавлид гибгъыл. Маджлисее мадрасайни таарыхни, мааъад хъаIдхъийни ааIлимаршини, одкIунни китаббышди гьаIкIеедын чыхышбы ыхьа. Гьел’бедти, аIсас фыкыр исламни динни гьаIкIеена вухьа. Абыйни ааIлимарше, шейхарше маджлисеехъа сабыйни джаIмаъатыс исламни динна темизийвалла, маIргьаматыйвалла, раIгьимийвалла, уфтаныйвалла, хъобкуйвалла ашкаравъу.
Маджлис таамувхьайле хъийгъа ,садакьа инсанаршис гьувы.
Мадрасайн 950 юбилей манчиква таамхьа деш. Сентябрьни вуза манчис къадсырыйн маджлисбы, ыIлимын конференциебы МаIгьачкъалее, Дербент, ЦIаIхее илгъечIес. АН- НИЗАМИЯ-ни юбилейис къадсырни маджлисбышее иштрак гьаъас Россиейни мусурман регионбышин чIакIын динэгьлер, ааIлимар аблес гьазирувхьа вобунбы. Манбышиле гъайре ши мигьманар хаариджий оIлкабышиле гозетяаъа вобунбы. Мани йигъбышее ши цIаIхбы, чоджарше хьинне сана-санкъус хыл’авхъас вуккан, сана-санкъуни хатирес хъидёотIас, «джагваранбышилхъайий кIарынбышилхъа» джурадебхьес вуккан. Мадраса гыргыни цIаIхийгъалийс са вобна. Мана йишди цIаIхбышин ЙИК’ водун.
Инам гьаъан, гыргын мадрасайни АН-НИЗАМИЯ юбилейис къадсырыйн йигъынджагъбы, Аллагьни кумагыква, шадда, муIгьуббатыква, болда ва баракатыква илгъечIес. Аамин!.