ГьаIджий дидейхъаб кIаарна, къаени гIадырик’ акарана, джегьил’ аIмалений. Манчина диривалла игитни балканыкий акар. Хивее манчикIле хуруш кьабанний эйгьен. АIмалени гьаIясызийвалихъаб кьараал’ деший. Няъас увгьее мана къоншибышди дирингбышеехъа иккебчIу, мааъад водун кар чIиейка барабарый хъаъа. Манчис геед гъаргъудалийн чекIайбыйий кьабылехьи. МагьаIб мана уIлджумбына халкьыни дирингбышейий багъбышее батмышоохьи вухьа.
Гьар йигъыл’ къоншибыше ва хивынбыше ГьаIджий дидейс аIмалена шикаятний гьааъана: «Мани гьаIясызыке къаттивхьанасда чара дешдане? Е мана автIул гьавасре, ейиб аIмалейс магьаIд гьаъас караъалес дешва къанмышеъэ».
Кеф пызмышхьайни ГьаIджее инсанар баштааъа вухьа:
– АIзизын джамаъаIт, манчикын гьаъасын закIлед ацIа дешодун. Вушди шикаятбышилхъа кIыры гьувой зас вахарийданийхан? АIмалейс магьаIд гьимаъава нагьаIдне башта гьеъэ? Заке аIмалени мизел’ йишонхьес ахаI деш. АIмале аIмале вобна. Хьулени элеесхьеб зинджирбышиква автIул. Манчиныд кумаг гьау деш. Зинджир хъобху, меб батмышоохьена. Хьебни зарбас базареехъа вукку. Масса гьувона. Йигъ илгъечIессе, меб йыкьаIлхъа сабкIыл хъабы. ГивкIас вуккуйкын, хыл’ алебтIас давхыI. Джаналхъа бынагь алебтIас вуккуйкын деш. Агар шоке ахаIхее, шуджаб гивкIе. Валлагь шу къынамыш гьааъас деш. Зы нашвалин няхъамы ихьесда аху ворна. Манчис гивкIуй лайикьын водун…
Йигъбышди са йигъыл’ ГьаIджее дагъамийваликва аIмале дегеехъа абчу, итIумда манчин акка хъыъы. Зынар кьыIтилхъа гиур фыкреехъа аркIын: «Бес дегейиб мана хаIбба вахтна гьуваджес вааIхас деш? ДжамаъаIтыке нашхъехьи. Гьиджооне зы гьаъас? Манбышди улеббышеехъа иляккас ахаI деш. ХаIмде мыссына джанавар чалмишивхьа мана хъоодунанийхьий. Манбы гьар вахтал’ хивни гьихъийалла ичIудын чуру тIабаляъа илийкIар эйхьи. Агар манбыше мана хъоодунахьий, йизын джаныд къиттийхьаний, хивынбыб манчис шадоохьийий».
Къоншибышди сипIрый ХадийджатыкIле ГьаIджий дидее аIмале дегеехъа аккявъува къайхьы, къадархьун кьаIсинкъусхъа хъары. МаIнкъее гIаленче джуваб хъыгъаъассе, лига хъавъуйни кьаIсинкъвее хъидгIынау:
– Къонши, вас гьиджооне ыккан? Хиледже вахтний шасахъа илгъидеечIена. Дешхьее йизда аIждагьа йигъни дирингеехъабне иккебчIу?
– Деъэш, къонши. Гьини элеес иккебчIу деш. Зы васахъа хагьишука ары, — Хадийджате ахъаIна гьау.
– Эгье, нен хагьиш ыхьай? Йигъниме гыргын ахаIн гьаъасын, — ГьаIджий дидее джаваб хъуво.
– Хааъаб хоI къаттибхьын. Ёххеехъа вуккеес са машукI тахыл’на гьазиравъу. Закее далбышил’ вуккеес вахаIс деш. Агар мумкумхьее, зас ваке манчиниме аIмале гьивхъасний вуккан. Гьелбетте, агар мана къийна вас лазымба дешхьее.
– Няъасне бес гьидевлес? АлебтIе, манчика са машукI деш, хьейиблеб алебтIас вахаIсда. Мумкум вобна, манчиле хъийгъа мана тувбайлхъа хъавалес, — ГьаIджий дидее дегайн акка аахъанкъаI увгьо.
– Илееке, игит’ балкан хьинне илёбзуроб…
Разийни Хадийджате аIмале тIуIъуйке авхъу джесахъа аттамишийхьа.
– Агар вукканхьее, къийхъаб мана алебтIе, манчика осбышилхъар гьаейкIанасыр йихьесда, — мана аIмалейква кучеехъа хъигъеечIуйнкъаI ГьаIджее агъмышау. – Садджу гьамагьаIб гъанымывхьана аIмале динджааъас вахаIс. Агар гееб вукканхьее, гьамашийсыб гьавассарас вухьесда!…
Хадийджат ёххеехъа йыIкьыIйле хъийгъа гьирхьыл’. Мана хъары гьирхьыл’ме, ёххраIкане машукIеена тахыл’ гивийхаIр гиргъыл’. Мана хаахъа телесмишеехьенкъаI, ёххраIкане увгьойн:
– Йичи, сикIыл’ни вахтале мичIах хъихьес. ХаIмдийс шинкъаI ээхве, мичIер суIпыква йизди хьунащее гъу оза хъееъэсда. ЙаIхъыб джитIана дешда. ХаIмде йаIххъылхъа хъигъечIуйир къорхулыда водун. Няъас увгьее джанавараршикена хаIбна гичI вобна.
– Чодж, гьиччуд ихьес деш. Са гагьыке хааIъаб ваз къавуханас, ачухда ихьес. Гьаъуйни заIгьматбышис сагъул-варул! Гъу геер раIгьимнана инсанор. Аллагье вас джанана сагъвалла ва хылийна ыIмыр гьевлена! Зы алгьааIс. Хааъаб зы ушахарше гозетееъа ворна.
– Югна йаIхъ вас, йичи. Гъу йаIххъыл’ хатааке къорамишееъэдженва зы Аллагьыке диляг гьеххъас…
Хадийджат сувани кьомахъа гьирхьылийнкъаI, гьаIкIебаб хааI ваз хъигъевчIу. Манчин чIиени акьвалхъа ишыгъ гявгьу. Вузани ишгъен маIнкъыни йикIисыб рагьаIтийвалла гьуво. Манчини аллар Хадийджат хаIмдийни гичIвалике фыкырамишдейхьа, аIмалейни хъигьна алгьааI йихьа.
СикIыл’ни вахтале манбы йаIххъыни энки дарни джигеехъа гьибхьыр. Са сураке асманбы ыхьа, шениса суракед кьуляр. Вузани ишгъен гьини даркашни джигайс ачухыйвалла гьооли деший.
Манбы динджиба алгьааI вухьа: гьийб аIмале, хъигьнар Хадийджат. Гьихъийалла саакитийвалла вухьа. Нишинджад сес’ хъигъааI деший. Табият итIумни никIееъаб вухьанчикий акар. Хивеехъанаб манмеегана йаIхъ авху дешдий. Манче вахтале-вахталхъа кучукаршин мырарий къийхьи.
Саянгада, гьееодахвани балканаршик’ акарани сесен, хаIмдийна сакитийвалла пызмышавъу. Гагь йикьаIл’ни сурале, гьагьыд гьийгъанче сес’ гуджлемишехьи къайхын.
– Ман гьиджо карнийхан? – Хадийджат яманра хъаIркьынна. – Гьиджо йилхынийхан? – хъаIрхьынийке мана явашийхьана. – АIмалеб нарагьатувхьа. Нишилене мана хъаваIйкьан?
ГьаIкIебаб аIмалейхъаб гьаIл деший. Манчин хылийн кIырыбы, антенна хьинне, гьалед ахты хъийхьа ва улеббы хъаIбкьынийке нагъбышиква гяцIыйий. АIмале кIорчбы ыхыIйха авху. Къырагъыле магьаIдий къеджики, къорхуйке манчис няхъамы къоокIаласый вуккан.
Манчилхъассе къырагъыле хъооIн сес’ явашхьайн ва вукканна хьиннена саакитийвалла гибхьы. Манчихъа ил’дяккы, аIмале джигале игъвийкар деший.
– Гьиджон гъу атIибкьынна хьинне авху? Игъивкре, аIкIел’дешда кьафа, — гьыIрсыква Хадийджате аIмалейни йыкьаIлни кыцIабышис тубаIйка ыхыI. Амма аIмале игъвийкар деший.
– Манчик’ гьиджоонийхьан ыхьа, нишиленийхьан хъаваIйкьан? — заIъыфа йыIкьалхъа илеекы. ХъаIркьынийке гьинкъынид джанеехъа мыкIан хьян айидхьу. Манбышди йыкьаIл йаIхъ авхъу джанаварарий илёдзур.
АIджал хъабыйнкъаI, аIмале няхъане вухьес? Хивее мана энки игитна вухьа, аIсас гъаргъудалийни чекIайбышиквани чолээ. Бес гьиняаъаб джанавараршини арайл’ игитийвалла къаттийбхьынна. МыцIа манчис заIъыфее нишин кумагне гьаъас? Нишинджад деш. ГьаIшде джо тикабышилхъа хъытIаахас, фыкреенче аIмалейн эйгьи. « Гьиджоохьед гьаъас ыккан. Гьини йизди далбышик’ автIулни хоIйиквани машукIын зас гьаракатаъас мешат гьаъа водун».
ХъаIркьынийке Хадийджатни къел’бышеехъа зезе авукку. МаIнкъее улеббы саччы, калле хъоссуныйни кьарацабышилхъа гиххьы, аIджал гозетяъа йихьа».
«ЁхраIканылхъа зы няъасне кIыры гидяххъы? – заIъыфе фыкыравъу. – МыцIа манкъве гьиняаъад джанаварар водва агъмышауйн. АIкIел’ дешдавор зы, йиздиджар оIлымни гьихъа телесемишеехьи вор йихьа. Хьебыдле кул’фат етимар гьавъу гьабсырийн гыргын йизын тахсир водун», — мана язухра гееше гиргъыл.
«ГьаIшде гьиджооне гьаъас? НагьаIдне джан къаттихьанаъас? … МыцIа кьулеехъа къуворкIулее, гьиджонхан ихьес? … Агар заке къелилхъа хъийхьес йихьанахьий! Садджу зы гьаракат гьеъээ, йыкьаIл’ иледзурни джанаварарше шалхъа чалмышивхьа зы аIмалеле гьихъа хъеедас», — гьалер гуджнаква Хадийджат гееши.
– Ай Аллагь, нени бынагьбышихъа горане зас джазаа гьооли? МаIгьдын оIлым гьувойниме йизда йигъни гьийбна бынагь нагьаIбнаджабний? Бирданхьессе манкъыIни фыкреехъа гьавъуна бынагь хъабы: «Джегьил’ни вахтал’, къоншийни багъеенче кьабах хъооIкуй зас кIеледун. Мана гееб уфтанна кьабахий. Манчилхъа йизын тIамагь хъады. Бес ман бынагьыс гьыIсабгьаъас эйхьее? МыцIа Аллагьыке мана бынагь багъышааъас ваахаI дишде?».
СикIыл’да диндж аляатIу, Хадийджатни фыкреехъа гьийхвас хъады. Амма кутюк хьиннени къел’бышиква няхъане гьийхвас? Хъаркьынийке маIнкъее манбы гьыIссаъа ыхьа деш. МаIнкъее явашда калле йыкьаIлхъа сакIалау. МаIнкъын улеббы къекIвани джанавараршини улеббышиква хъизаххы.
Агар оIгийл’ джанаварар гьийгъанче ва йыкьаIле илёдзурхьей, гьаIшде манбы кьоIни суракед манбышисхъа дёлес хъихьа. Гьийб чIакIни хьайиквана хаIбна джанавар илёбзур вухьа. Мана манбышда аIсасынчикий акар. Джанаварарше къырагъыле кумаг гозетяаъана хьинненна мырий гьааъа. Мункум вобна, аIмалейкIле гьин гьуIджумылхъан лышан хьинне ацIахьа. Манчин ахтыйни сесеква аIмалершина гьарай къавукку, йыIкьал’ хоIйиквани машукIыка кьулеехъа къобкIул. Манчина аваIрай хилидже гагьна цIыцIавхьа.
Джанаварарше, мункум вобна, аIмалейке ман гьаракат гозетяъа дешдий. Манбы сана санчик’ хъигьна кьулеехъа къодкIул, няъас увгьее тезе аIмалейни чуруныке дадаъас ооIбаха дешдий…
ХадийджатыкIле йидж суIпыс хаахъа нагьаIр гьирхьыл’ йихьай ацIа ыхьа деш. ХъаIркьыний маIнкъыни джанеенче хилидже вахтна хъигъааI дешдий. Мана джелхъа хъарыйнкъаI, дергьалдан ГьаIджий дидееванкъаI йаIхъ авхъу. МаIгьлее ГьаIджий къаджымее, Хадийджат кьаIсинкъуни гьийр гешее гиргъыл.
–Хадийджат, гьиджооне вак’ ыхьа? Гьашуне йигъни хатрек’ хъетIу? Кул’фатбы саламатбане? – ГьаIджий шаккалхъа гирхьу.
– Баляа, къонши, баляа! — Хадийджат гьалер ахтыйра гееши къайхын.
– НагьаIбна баляане? Шавулхъане баляа абы? – ГьаIджий гьалер хаджалатеехъа айирхьу.
Амма маIнкъын геешен сес’ явашехьи дешдий.
– Гъу гьиджойий ыхьа йишонаъасынне, дешхьее геешеджарне йихьес? Илееке, явашийхье. МыцIа гъу кIыл’на ичийне… саакитийхье ва вукIлелхъа хъадыйнчини гьаIкIее йишонеъэ. АхаIн кумаг гьаъасын!
– АIзизна къонши, гъу зас деш, зы вас кумагаъас ыккан. Са машукI хоIйниме йигъна аIмале гивкIу. Зы тахсиркарорна, манчини аллар геешесда. Ыкканхьее пыл гьелес, ыкканхьее кьоIни сенеена вучIе гьевлес. Зас бордже ээхвас йиккан деш, — миннат гьааъани улеббышиква Хадийджат ГьаIджий дидейлхъа илеекы.
МаIнкъее каллейлхъа хъабына аIгьвалат йишонавъу. ГьаIджий дидей акьвале бадал дехьараджар.
– Гьелбетте, аIмале хъивийккынна. Чис маIгьдын оIлым авайкы. Увгьойбышка, мана игитёб вухьа. Джанавараршис сагъын джан хъуво деш. Дюнйейни акьвал’ни шуъурнани гьаарни карбышике маIгьдын оIлым кьабыляъас ахаIсдеш. Къонши, гъу хаджалт гьимаъа. Ваке зас не пыл, не вучIе вуккан деш. Гьале васыд зы къоншибышди лаIънатыке йизда хизан къаттивхьанавъуйке пешкаш гьаъас ыккан. Йизди аIмалейс хаIбба вахтына тIабалаъан кар авайкын, — ГьаIджий дидее ахъаIна гьау. Гъу йисе, йизда къонши, дора захъар хъигьна искIаладеехъа. Ушахар хоIдена гьавассарас вухьес деш. Вукканхьее кьоIбле машукI хоIйна хаахъа алебтIе…Гьин йизын пешкаш ихьеджен.