Ай ЦIаIхий, гъу ша иджааза гьели, йигъни кIорани таарыхе йишди кьаламын хатI гьассарас. Йигъни гьаIкIеедын таарых доюкани таарыхчерше одкIун; йигъни лугъадыл’ ааIлимарше адабиятна миз’ яратмишавъу; вахъа шааирарше, язычерше асарбы, маIънийбы къассыр; йигъни мадрасайн Кавказылхъа Исламын дин ады; йигъни дойилин байдахбы таарыхе къалхымишау. Анджах, къийнад йигъни таарыхын сир ашкархьа дешодун. Йигъни таарыхни гьаIкIее ойкIанни инсанни кьаламыс, Аллагье янкъылыш дехьесын, кьудрат гьелен. Ши вале вале гуянмышоохьи.
ЦIаIхий, Дагъыстанни ыIлимни, маданиятни, диныква багълыбанани ыIмрени, сиясатни таарыхбышда са марказ вобна. Мана Дагъыстан Республикайни Рутулни районеена хив вобна. ЦIаIхий, Дагъыстанни ыIлимни, маданиятни, диныква багълыбанани ыIмрени, сиясатни таарыхбышда са марказ вобна. Мана Дагъыстан Республикайни Рутулни районеена хив вобна. ЦIаIхий ХаIдни Кавказни сувабышди зинджирни къузайл’ни этякыл’ еррашмишивхьа. АаIлим Э. Латифовайни увгьойка, хивын до кьоIни джувабыке: «ЦIа» — огонь, «хур» -селение къурмишхьа. Урусни мизел’ Цахур ойкIан. Анджах , йишди увгьойка, джуваб «хур» хъийгъа гицIынийн водун. Йишди ед’ни мизел’ мани хивыкIле ЦIаIхий (ЦIаIх) эйгьи. Хив Самур дамайни солни, гунайл’ни сурал’ вобна. Дагъыстанни марказеенче махъа 327 км., районни марказенче 25км поштини йаIххъын водун. Мана деръягьни акьвале 2173 метрына ахтывале вобна. ГьаIджи Усман–эфендийни ал’- ЦIаIхийни китабее « Тухфат ал’-ахбаб ал’-халидият одкIун водун : « ЦIаIхий Самурни дамайс делесна хаIбна шагьар вухьа. Манче Ахтыни шагьареехъа пиядара инсан оIххъахьее, йигъый сура вахтын айкIан. АIрабни мизел’ одкIунни ыIлимни таарых китаббышиква ЦIаIхийхъад 2877 сен водун». АаIлим Гьарун Ибрагьимовни джуни ыIлим ишбышее одкIунийн: «… ЦIаIхни хивни гьаIкIеедын цIеддыйн маIълумат Римни империейни Помпейни Кавказ Албаниехъа арыйни сафарийква ашкарехьи. Кавказ Албание дагъылмишивхьайле хъийгъа, ЦIаIхий Лакз оIлкайна марказ вухьа. Мана VII-VII ЦIаIхни ханствайна марказ вухьа. Мани вахтал’ монголаршини къошуныква цIаIхбы вурушмишивхьа. Душманаршике ЦIаIх авхъас ваIвхуI деш. ЦIаIхни ханствайна эл’чий Золотой Орде ыхьа…»1075-ъэсди сен Малик шагьее Сел’джукаршини империейс регьберийвалла гьааъани вахтал’ (1072-1092сс.) джуни хааIрни вазирыс Низам-ал’- Мулк-ал-Хасан Ибын Исхакыс амур гьуво ЦIаIхее мердресе (йыIкьнекни асырбышеедын университет) ачухаъас. Манчин мани хивни джамаъаIт-сиясатна вааджибыйвалла гьаагу. Мана Кавказыл’на цIеббыйна мадраса вухьа. Доюкани ааIлиме (таарыхче, географе, лингвисте) Закарья ал’-Казвиние, цIаIхни дерайл’ ХII асырее сафарийе ыхьайнкъаI, одкIунийн « ЦIаIхий хаIбна, инсанар сыхбанана шагьар воб. Гяндженче махъа вуIххъаIнкъа йихьыдле гадиг алгъайгьи. Лакзан оIлкайна мана аIсас марказ гьыIсабоохьи. Мааъад 12 аазыр хавод. Манбышихъаб джона мадраса воб. Мааъад джони мизелхъа китаб «Компендий Музани» ва Имам ал’ ШаIфийн сакIалау. Манбыше ыIбадат Имам ал’ ШаIфийни масхабыка исламни диныс гьаъа…»АаIлим Гьарун Ибрагьимове джуни ыIлим ишбышее эйгьен: «ЦIаIхни мадрасее Исламни динни вирдыле гъайре, телябабышис философиейн, астрономиейн, медицинайн, математикайн, географиейн ацIаалбы гьуво…. Сабара таарыхни гьааIдисабыше шас умуд гьооли, шааир Низамий Гянджавее ЦIаIхни мадрасее ацIал’, билиг алеетIу ыхьай…»ХVII-ъэсди асырни 2-ъэсди сурал’- ХVIII асыре ааIлим, динэгьлий Аллагьвердий ЦIаIхийгъалий ешемишхьа. Манкъун до таарыхехъа « ЦIахур наме» (« История Цахура») китабна автор хьинне эчIу. Анджах манкъун китаб шасхъа гьидхьыр деш. АаIлим А.Н.Генко 1933с. ЦIаIхни хивее цIаIхни мизел’ ооъар ишлемишехьенкъаI, АIлиджанни китабханени китаббышика маарахламышхьа. Хъийгъа 1941 сен манкъуна ыIлим макьаале «Арабский язык и кавказоведение» чапыке хъигъевчIу. Манче манкъвее Аллагьвердийни ва вудже одкIунни китабни «ЦIахур наме» гьаIкIеедын маIълумат гьуво. Манкъуни увгьойка, Аллагьвердийн китаб 4 джузыке къурмышхьа. Гьаарни санадые цIаIхбышди таарыхее вухьайни са хаIбни гьааIдисайкен маIълумат гьели водун. Аллагьвердийна ыIмыр аадий инсанаршини ыIмрек ыкдякарна вухьа. Манкъун баба-дидер чIакIын динэгьлер вухьа. Вуджир хааIрна ааIлим ыхьа. ЦIаIхни таарыхыл’ ооъар ишлемишехьенкъаI, мана хачбаразаршини диниква, гурджибышди, эрменершини языйка, таарыхыква марахламышхьа. Аллагьвердийс ыккыйкынийн цIаIхбы хачбаразаршини динылхъа саакIалааъас. Анджах мана хивеенче сургунауна. АркIын Къахни районын сабара енгилявар хачбаразни динылхъа саакIалавъу. Къийнаб манкъуни доюл’на кил’са Къахее мейиб вобна.Туркаршини ХVII асырени доюкани географ -сафарчийе Эвлия Челебие джуни китабее «Сияхат-наме» одкIунийн: « …Ши ЦIаIхеехъа абыйнкъаI, манчини ыIгьтеехъа 150 хивый гибхьу. ХаIбвалла Юсуф бегейи гьааъа…» 1850 сен ЦIаIхехъа НикIалай падчагьна Кавказыл’на вакил М.С. Воронцов ары. Махъа Кавказыл’ аIлгьаани даIвъийн чIакIын офицерар савъу. Мани джигайква, инсанаршиква танышивхьайле хъийгъа, кьоIдъэсди йигъыл’ дюгленна мислягьаIт кьабылявъу- Сувал’ни дерайлин цIаIхбышин хивар дагъылмишаъас.
(Хъийгъийн хъалесын)
