Грамматика,  дюзгунда одкIуний ва дурустра юшенаий

Дагъайдни сыныфбышее хъаIдхъаIс xaIдхъаий мизени кьурлушихъа гора ыккэкка, дюзгунда одкIуний за дурустба юшенавъий гьаммаше назарее аххъахъа. Садъэсди сыныфее ушахарше окIанасын, хъаIдхъаIсын вардеш аляат1а ва манчиква янашеда грамматикайс ааидни мизени алаакьабышилхъа фыкыр гьооле. Гьина иш гьаIрфыле, гьыIджаале, кал’майле гивийгъал. УшахаршикIле ед’на миз ваацIа воохье, мани мизел манбы юшенааъа, дюнйейн югун писин xaIдхъехье, чIакIынбышиква, хурунбышиква алаакьеехъа ээбачIе. Джони гьихъийалла водни, кьеджени карбишин добы ацIа ээхьи. 6 – 7 ни сенеени ушахаршина миз кифаят къадар зирингба воохье. Амма манбышикIле ацIа деш ки, юшен джумлебышике, джумлебы кал’мабышике, кал’мабы гьыIджа¬бышике, гьыIджабы сесбышике къурмишаъа. Мааъад  гыргыда кар сана-санчиква багълыда водун. Кал’ма къурмишааъасдимее гьар каран, гьаIра¬катын до ацIахьес ыккан: окI, ос, чIалаг, хаIйбы, Ц1а1хий, Мишлеш, Сувагыл’, окIанас, хъа1дхъас, гьувагас, гьек1вас, гещес, гьувагас ва мед. Дагъайдни сыныфбышее хъаIдхъаIс xaIдхъаий мизени кьурлушихъа гора ыккэкка, дюзгунда одкIуний за дурустба юшенавъий гьаммаше назарее аххъахъа. Садъэсди сыныфее ушахарше окIанасын, хъаIдхъаIсын вардеш аляат1а ва манчиква янашеда грамматикайс ааидни мизени алаакьабышилхъа фыкыр гьооле. Гьина иш гьаIрфыле, гьыIджаале, кал’майле гивийгъал. УшахаршикIле ед’на миз ваацIа воохье, мани мизел манбы юшенааъа, дюнйейн югун писин xaIдхъехье, чIакIынбышиква, хурунбышиква алаакьеехъа ээбачIе. Джони гьихъийалла водни, кьеджени карбишин добы ацIа ээхьи. 6 – 7 ни сенеени ушахаршина миз кифаят къадар зирингба воохье. Амма манбышикIле ацIа деш ки, юшен джумлебышике, джумлебы кал’мабышике, кал’мабы гьыIджа¬бышике, гьыIджабы сесбышике къурмишаъа. Мааъад  гыргыда кар сана-санчиква багълыда водун. Кал’ма къурмишааъасдимее гьар каран, гьаIра¬катын до ацIахьес ыккан: окI, ос, чIалаг, хаIйбы, Ц1а1хий, Мишлеш, Сувагыл’, окIанас, хъа1дхъас, гьувагас, гьек1вас, гещес, гьувагас ва мед. Гьар кал’ма сесбышиква ибаратба къурмишоохьи. ХъаIдхъаIс xaIp хъихъесдимее, гьар гьаIрфын сесыд ацIахьес ыккан. Садъэсди сыныфни телябае гьаIрфыбы чини сесеква эйгье, ма¬нбы сана-санчиххъа джаламишаъа ва кал’ма быкырба хъаIбаххъаI. Агар кал’ма гьыIджабышике ибаратбахьее, сифтада сесбышике гьыIджабы, гойне гьыIджабышике кал’мабы къурмишаъа, масалан: о+кI окI, д+а да+х+а ха даха ва мед. Сесдешинчиква ва гийгъалан ва таамехьен гьыIджаабы вая кал’мабы ушахарше дагъамда хъаIдаххъаI, чунки манчин сана-санчиква гицIыний дагъамда эхье, масалан, къарг, цIецI, к1аш, белякIан, забрий ва мед. Манчихъа гора, садъэсди сыныфее алифба алгъаа1нкъаI истифада гьаъан кал’мабы ушахаршикIле югда ацIа ихьес ыккан, чунки сесбы сана-санчик гийцIананкъаI фагъамука манчин таркиб рагьаIтда айдын эйхье: хав, цIа, кIукI, ул’, тIили, су-ва, си-ли, чей, гы-ней, чу-ру. 
Алифбайн xaIдхъыхьай мизени къурлушиква багълыда водон. Алифбайква ушахаршин мизени фонетикайн таркиб xaIдхъехье, гьаIрфыбышин сай, манчихъа го¬ра сесен бадалхьай ацIахье. Сайид эн вааджибын ман водун ки, сесени бадалхьайква кал’майна маIънааб бадалоохье, иляаке: сир, сив, сим; са, цIа; хав, хив, хев; дан, дон, дин; кIан, кIон; кIукI, xIaxI; кар, хIар; мык, мыкI; йикь, йыIкь; йигъ, йыIгъ; кьаIс, кьас; агъаI, агъа; хаIм, хам, йыIгь-бы, йихъ-бы ва мед. 
Фонетикайква янашеда садъэсди сыныфее ушахарше грамма¬тикайн медын усулбыд xaIдхъехье: caнад  вая сана-санчиква алаакьейхъа эй¬чIуй¬ни кьоIни ва гьеххани кал’мабышиква юшенаъа, фыкыр изагь гьааъа. 
Морфологиейн элементбыд садъэсди сыныфее ушахарше излемиш¬аъ¬анбы. Манбы кал’майни бадалхьайке ацIахье, масалан: йишда балкан; йишди балканын до Куран водон; Куранын джидырее оIгеена джига авхъы; Куранна къашха кIухъилхъа мее хъавайлена; Кураныс ягьар ывхыI; Куpaныл’ Сувагыл’хъа гьаркIын; Кура¬нука вара гьау ва мед. Садъэсди сыныфее сенни а1храс ушахар¬шис алифба xaIдхъехье, гьаIрфый сес джураъас ацIахье, кал’мабы ва джумлебы сечмишаъас вардеш гьаъа. Гаф джумлебышике ибаратба воохье. Юшен гьааъанкъаI джумлебышди а1храл’ нафас аляатIа, язы ойкIанананкъаI джумлейни а1храл’ кIатIын (нукьтIайн) ишара гийхье. Гыргыда гьин увгьойн элементбы грамма¬тикайс ааидда водунбы.КьоIдъэсди сыныфее грамматикайс ааидын маIълумат гьеххехьен. Ман-чиква янашеда ушахарше хъаIдхъийн ва юшонавъийн вардеш гуджле-мишаъан. Дарсале дарсалхъа маъаIллиме телябабышис добы ва феилбы (глаголбы) джураъас xaIдхъаъа. Добышди джаргее сайбышин, сифатбышин лышанбыд гьагванбы, эгьески, – ург, батIрайна ург, хьобле ург, йицIыбле ург; чодж, хаа1рна чодж, кIыл’на чодж, чуба; йичи, йичыбы; йиш, йишбы. Дойис ааидын маIълумат алятIасди мее манчис ааидын суалбы ацIахьес лазымда: гьищу? – инсан (I, II классбы), гьиджо? – гьаIйванар, гьаIшарат ва ахуйн таби¬ятын варыдат (III, IV классбы). Гьишу ва гьиджо суалбышилхъа не элемент аIлава гьаъас эйхьен, тутушмишеъэ: гьишу – гьишуне? гьид¬жо – гьид¬жоне?    Гьишу?– АIгьмад.   Гьишуне?– АIгьмадорна ва я АIгьмад ворна.   Гьиджо?– ТIымыл’.   Гьиджоне?– ТIымылёдун вая тIымыл’ водун.Дойиква янашеда феилиныд суалбы ацIахьес лазымда: шаване гьаъас? гьишуне ихьес / йихьес? нишене гьаъас, гьиджоне вухьес // ихьес: Ибра¬гьи-мее кагъыз окIанас; шаване окIанас? – Ибрагьимее гьиджоне окIанас? – кагъыз; Ибрагьимее гьиджоне гьаъас? – кагъыз окIанас; зеран няк гьевлес; няк нишинне гьевлес? – зеран; зеран гьиджоне гьаъас? – няк гьевлес ва мед.Сайиний сифатын суалбы, дойни ва феилни (глаголни) суалбышихъа нисбатан хилидже дагъамда водунбы, манчихъа гора телябабышис манбы хаIр’ хъаъас маъаIллиме кумагаъас лазымда. Сайни ва сифатни суалбышда дагъамийвалла классбышиква багълыба вобна, масалан, нягьарна (I, II клас¬сбы), нягьа1бна (III класс), нягьы1дын (IV класс); хьулейрене (I, II классбы), хьулеблене (III класс) хьуледлене (IV класс); шавна (I, II, III клас¬сбы), шавун (IV класс); нишина  (I, II, III классбы), нишин (IV класс).II сыныфее аваIзлыгъбышди гьаIкIейид телябабышис маIълумат гьелес лазымда водун. Гьелбетте, ушахаршикIле шахси аваIзлыгъбыд ацIахьес ыккан: зы, гъу, шена (I, II, III классбы), шен (IV класс), ши, шу, шенбы (ва я шен): зы ворна, гъу вор¬на, шена ворна (ва я ворор); ши вобонбы, шу вобонбы, шенбы вобонбы (ва я вобоб).II сыныфее грамматикайн маIълумат хилидже гьеххахьен, телябабыше кIылда-кIылда фонетика, морфология ва синтаксис джураъан вардеш аляатIа, манчин хусусиятбы ацIахье.III, IV сыныфбышее телябабыше рагьаIтда хъаIдаххъаIн, юшенавъийн къулай гьеххахьен, грамматикейке алятIуйни маIълуматын дагьидад инки-шафаъа.III сыныфее сифтаба ушахар мизени вургъуйка, йишойни гьенгука танышааъа. Вургъуйхъаб цIаIхни мизее гудж дешда, гыргын гьыIджабы са тегьерыл эйгье, амма гьенгын вургъее иштиракаъа. Серрасда хъаIдхъий, дурустра йишон гьаий, гумрагьна мизена устадийвалла вургъуйни вацIав-хьайке а1ссылыба вобна. IV сыныфее вургъуйн мизее ишлемишавъийс маъаI¬л¬лимее гьар дарсал’ фыкыр гьооле, телябабышике дюзгунда хъаIдхъий ва юшенаъий тIабалаъа.III, IV сыныфбышее телябабыше мизени гьыIссабышике (до, сифат, сай, аваIзлыгъ, феил, феилена сифат, кумагын мизен гьыIссабы) (умуми маIъ-лумат гьеле, манчин грамматик категориябы xaIд хъеедахье. 
Мор¬фология алгъаанкъаI кал’мабышин бадалхьай, манчин син¬тетик ва аналитик формайл яратмишаий телябабышис xaIpхъаий гейд ваджибда водун, масалан, алетIас добы: хыл’ (тек сай), хылеббы (джаIм сай), хылена, -н, -ни; хылеббышда, -ин, -ди (эйсисна гьаIл); хылен, хыллеббыше (гьаIракатIысна гьаIл); хылес, хылеб¬бышис (джусна гьаIл), кIаарна (I, II, III классбы), кIаарын (IV класс), кIаарни (сифатни гьалбышин диб, тутушмишеъе, дойиснакIарна шай, гьаIра¬катысна – кIаарни пайин, эйсисна – кIаарни пайна, -ин, -ни, джусна – кIаарни пайас); кIыляй, кIыл’хъаъас; эгьес, (ивгьес),юшенаъас ( йишон гьаъас) ва ил.Синтаксис алгъаа1нкъаI а1сас иш джумлейл ооъаб вуккес вуккан. Теля-бабышикIле, хусусийле III, IV сыныфбышее, саде ва къоша джумлеб¬ышин типбы ацIахьес лазымда. Текстыл’ ооъаб ишлемиш воохьенкъаI ман-бышиссе хабар гьоолен, нидайн ва суалын джумлебы джураъас axаIс ыккан. Манчиква янашеда джумлейни уIзвубыщди гьаIкIее III, IV сыныф-бышее телябабышис умуми маIълуматыд гьеле. Сифтада джумлейн баш уIзвубу (мубтада ва ха¬б¬ар), гойне джумлейн кьоIдъэсын уIзвубу (таIъйин, аIлава, имкан) изагь гьаъа.Орфография ва пунктуация (одкIуний ва ишарабы). Дурустда одкIунийн ва ишарабы ишлемишаийн вардеш алифбайква (садъэсди сы¬ныфее) гийгъа¬лан ва ёкьудъэсын сыныф къаддихьанаъасмее давам гьаъан. ГьаIрфыбы xaIp хъаъас гибгъылни йигъыле телябабышиква дарсбышее (гьар дарсее) дюзгунда одкIунийна ва хъаIдхъийна иш вуккекка. ЦIаIхни мизен алифба русни мизени алифбайква аIсасан къурмишау водун. Амма цIаIхни мизен алифба гейд дагъамда. Эвеле манчин къурлуш йыIкьда (геллесын гьаIрфыбы кьоIни, хьебни шикылеква ойкIан), сайид – гьаIрфбышин сай гьеххада. Манчиле алакьадад фонембышин (маIъна ивийкарааъани сесбышин) сай цIаIхни мизее ваIщеле гьеххада водон. Мактабее угъадука ед’на миз xaIб хъааъасдимее маъаIллимыкIле джукIле дурустда одкIунийн ва хьаIдхъийн къайдабы ацIахьес лазымда.Пунктуациейква (языйни ишарабышиква) садъэсди сыныфыле гибгъыл ушахар танышааъа. Сифтада хатI ( · ) ишара ишлемишаъас xaIбхъааъа. Садъэсди сыныфни а1храс телябабышикIле нида ( ! ) ва суал ( ? ) ишарабы няа ва нишис ишлемишаъа ыхьай ацIахьен. Грамматикайни таркибее, одкIунийни устадыйвалее пунктуациейна (ишарабышда) аIгьмийят гееб хаIбба вобна ва эн дагъамна гьыIсса (пай – раздел) вобна. Манчихъа гора, пунктуациейл ооъаб серрасыба  ишлемишебхьес лазымба, гьам мизени, гьамыд адабийятни дарсы¬бышее ишарабы дюзгунда  ыхьайнимее ва дурустда ишлеми¬шауйнимее истифада гьаъас ыккан. II — IV сыныфбышее кьоIни кIатIаке ( : ), вергулике ( ’ ), кIатIнани вергулике ( ; ), чарпазбышике ( » » ) хораке ( -), кIыл’ни хораке ( — )